رقیه حیدری - دانش آموخته دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری ، تحصیلات تکمیلی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
اسماعیل علی اکبری - استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
احمد پوراحمد - استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، ایران.

شهر در طی حیات خود تحت تاثیر عوامل درونی_بیرونی، در بستر مکان و در گذر زمان دستخوش تغییرات فراوانی قرار گرفته و به رشد و توسعه خود در جهات مختلف شکل و ابعاد بخشیده است. بنابراین، توجه به الگوی رشد و گسترش شهر، پایش تغییرات کاربری و پوشش زمین در شهرهای بزرگ، برای مدیریت رشد و پایداری اکوسیستم شهری امری حیاتی است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف تحلیل پویش فضایی شهرهای منطقه­ای در گذار به کلانشهر(مورد مطالعه: شهر رشت) و با روش توصیفی_تحلیلی انجام شده است. داده­های حاصل از پژوهش با روش اسنادی و با استفاده از تصاویر ماهواره­ای لندست جمع آوری شده است. برای پردازش داده­ها از مدل دیویس، تصاویر ماهواره­ای(ایجاد نقشه­های کاربری و پوشش اراضی شهر رشت در چهار کلاس) و همچنین کاربست متریک­های فضایی در سطح کلاس، با استفاده از نرم افزار FRAGSTATS استفاده شده است. یافته­های کیفی پژوهش نشان داد پویش فضایی شهر رشت، پویش فشرده و مبتنی بر گذار سریع بوده است. این پویش، تحت تاثیر عوامل مختلفی همچون نیروها و توان­های طبیعی، مولفه­های سیاسی، سیاست­های اقتصادی و طرح­های توسعه­ای، توسعه زیرساخت ها و نظام ارتباطات، ادغام پدیده­های فضایی پیرامونی در محدوده کالبدی شهر، گسترش اسکان غیررسمی و همچنین جریان های مهاجرتی، همواره دستخوش تحول و دگرگونی شده و بازتاب هایی را به دنبال داشته است. از جمله مشخصه­های عینی و بازتاب های آن می­توان به تغییرات نظام کاربری و پوشش زمین، پراکنده رویی شهری، عدم تعادل در سازمان فضایی شبکه و سلسله مراتب شهری، خدماتی شدن و گسترش بنیادهای اقتصاد شهر اشاره نمود. یافته­های کمی پژوهش نیز موید افزایش سطوح کلاس کاربری شهری از چهار هزار و ۹۱۵ هکتار به نه هزار و ۹۶۰ هکتار و در مقابل کاهش پوشش کشاورزی از ۲۹ هزار و ۵۰۴ به ۲۸ هزار و ۲۳۳ هکتار و آهنگ کاهشی مشابه در پوشش شالیزار و مناطق جنگلی طی سال های  ۱۳۹۸-۱۳۷۲ است. همچنین نتایج متریک­های فضایی بیانگر افزایش ۱۰۳ درصدی مناطق شهری و گسیختگی زمین های کشاورزی و شالیزارهاست که آهنگ پرشتاب پویش فضایی شهر به پراکندگی کالبدی را به دنبال دارد.

پویش فضایی, نیروهای رشد, شهرهای منطقه ای, فرایندهای ورودی, شهر رشت