فرناز چراغی فر - دکتری معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب
حسین سلطان زاده - استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی
هادی قدوسی فر - استادیار دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب

با بالا رفتن سن به تدریج توانایی سالمندان در شناخت فضاهای معماری و محوطه های داخلی یا بیرونی مربوط به آن کاهش می یابد و این نکته، از یک سو، وابستگی آنان را به سایرین بیشتر می کند و در مراحل بعدی ممکن است قدرت راه یابی و مسیریابی را از دست بدهند. هدف از این پژوهش عرضه شناخت عناصری است که در ابعاد ذهنی پیری در جای خود نقش دارند. مقاله حاضر با تمرکز بر رویکردهای محیطی و انسانی و به منظور بررسی چگونگی ادراک و شناخت سالمندان از محیط و شناسایی شاخص های تاثیرگذار در ادراک و شناخت ایشان شکل گرفت. بدین منظور آسایشگاه کهریزک برای مطالعه موردی انتخاب شد. با استفاده از «روش نحو فضا»، پاسخ های رفتاری و شناختی سالمندان در مورد ویژگی های فضایی آسایشگاه سالمندان کهریزک بررسی شد. جامعه آماری پژوهش شامل ۴۰ نفر از سالمندان ۶۰-۸۰ساله آنجاست که دارای هوشیاری عمومی و توانایی حرکتی و همچنین تمایل به مشارکت و سطح بالای عملکرد ادراکی و شناختی هستند. روش انجام این پژوهش شامل دو بخش شناختی و فضایی است. در بخش شناختی، پس از مصاحبه با سالمندان و دریافت نقشه های شناختی، یافته های حاصل از آن نقشه ها گردآوری شد. پیکره بندی فضا از طریق نرم افزار دپت مپ و پارامترهای نحو فضا ارزیابی گردید. در این تحلیل پارامترهای فضایی نظیر ارزش هم پیوندی، پیوستگی، انتخاب، عمق دسترسی، و وضوح بررسی و با نقشه های شناختی مقایسه شده است. تحلیل ها نشان می دهند که حداکثر هم پیوندی در آسایشگاه کهریزک ۷٫۳ و متوسط آن ۳٫۵ است، حداکثر و متوسط پارامتر پیوستگی به ترتیب برابر ۲۰ و ۸٫۶ است، حداکثر و متوسط پارامتر انتخاب به ترتیب برابر ۶۷ و ۱۱٫۰۶ است، حداکثر و متوسط پارامتر عمق دسترسی به ترتیب برابر ۲۵۷ و ۱۳۸٫۷ است، مبنا قرار دادن مدل سازی های حاصل از نحو فضا در شناخت ادراک پذیری فضا توسط سالمندان می تواند موثر باشد، اما برای درک درست از فضای مشابه نیاز به روش های دیگر مانند نقشه های شناختی است. با توجه به نتایج حاصل از چیدمان فضا و نقشه های شناختی، تناقضاتی در نتایج مشاهده شد؛ از آن جمله می توان به مسیر منتهی به ورودی اشاره کرد، که علی رغم میزان هم پیوندی، اتصال، وضوح، و انتخاب پایین در تحلیل های نحو فضا، در نقشه های شناختی غالبا بدان اشاره شده و بیانگر نقش نشانه در شکل گیری تصویر ذهنی سالمندان است. همچنین به لحاظ وجه تشابه، در غالب نقشه های ارائه شده از سوی سالمندان به صورت کاملا پراکنده به فضاهای کهریزک اشاره شده که به لحاظ جانمایی و ارتباط فضاها عموما به درستی فضاها جانمایی نشده بودند و خوانش نقشه های ترسیمی بدون پرسش از سالمندان در حصوص فضاهای مورد اشاره، قابل درک نبوده است که دلیل آن عدم یکپارچگی، وضوح، و انتخاب پذیری (جمع کنندگی) در سازمان فضایی کهریزک با توجه به نتایج حاصل از نحو فضاست. بر اساس نتایج پژوهش عامل های متعدد عینی و ذهنی در کنار هم و گاه با اولویت بندی هایی نسبت به یکدیگر در ادراک و شناخت سالمندان از فضا موثر هستند.

سازمان فضا, نقشه های شناختی, سالمندان, نحو فضا