امیر کبیری - Department of Agronomy, Faculty of Crop Sciences, Sari Agricultural Science and Natural University, Sari, Iran.
فائزه زعفریان - Department of Agronomy, Faculty of Crop Sciences, Sari Agricultural Science and Natural University, Sari, Iran.
علی عمرانی - Crop and Horticultural Science Research Department, Ardabil Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research Education and Extension Organization (AREEO), Moghan, IRAN
ارسطو عباسیان - Department of Agronomy, Faculty of Crop Sciences, Sari Agricultural Science and Natural University, Sari, Iran.

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: گندم (Triticum aestivum L.) مهم­ترین گیاه زراعی و غذای اصلی سه چهارم جمیعت جهان به­ شمار می رود. لذا، بررسی تنوع ژنتیکی این گیاه استراتژیک، به ­نژادگران را در شناسایی پتانسیل و ظرفیت ژنتیکی واقعی صفات مرتبط با اهداف به ­نژادی از جمله عملکرد و اجزای عملکرد، کمک می نماید. آگاهی از اختلاف بین ژنوتیپ­ های مختلف گندم و چگونگی روابط این تفاوت با عملکرد بالقوه آنها در بهبود و پیشرفت عملکرد ارقام جدید بسیار حیاتی است. مواد و روش ها: به­ منظور دستیابی به ژنوتیپ­ های گندم مطلوب، بررسی تنوع ژنتیکی عملکرد، اجزای عملکرد و اثر متقابل ژنوتیپ در صفت ۲۱ لاین امیدبخش گندم از نظر ۱۴ صفت مهم زراعی در قالب طرح بلوک­ های کامل تصادفی (RCBD) به همراه ارقام تجاری مهم منطقه (تیرگان و کلاته) به­ عنوان شاهد در سه تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل (مغان) انجام گرفت. از بین روش­ های موجود برای ارزیابی تنوع، تحلیل چند متغیره یکی از مهم­ترین و پرکاربردترین روش­ها می باشد. یافته ها: نتایج تجزیه واریانس در سطح احتمال ۰/۰۱ و ۰/۰۵ حاکی از آن بود که لاین­ های گندم مورد مطالعه از نظر تمام صفات به ­جز صفت تعداد دانه در سنبله دارای اختلاف معنی ­داری با هم بودند. مقایسه میانگین انجام شده به روش دانکن نیز نشان داد که لاین­ های G۱۷ و G۱۵ از نظر تمامی صفات اندازه­ گیری شده به عنوان لاین­ های مطلوب انتخاب شدند؛ درحالی که لاین ­های G۳ و G۱۹ در این تجزیه از کمترین رتبه برخوردار بودند. نتایج تجزیه همبستگی نیز حاکی از آن بود که صفت عملکرد دانه با تمام صفات مورد ارزیابی به­ جز صفات تعداد پنجه، طول پدانکل و تعداد دانه در سنبله همبستگی مثبت و معنی­ داری داشت. براساس تجزیه به مولفه­ های اصلی صورت گرفته روی داده­ های آزمایش نیز ۵ مولفه اول بیش از ۷۵ درصد از واریانس داده ­ها را توجیه نمودند. براساس نمودار گروه ­بندی لاین­ ها از نظر مولفه اول و دوم، لاین ­ها به چهار گروه، گروه­ بندی شدند. براساس تجزیه گرافیکی انجام گرفته نمودار رتبه ­بندی لاین­ ها، لاین ­های امیدبخش گندم G۱۵ و G۱۷ نسبت به سایر لاین ­های مورد مطالعه از عملکرد مطلوب ­تری در صفات مورد ارزیابی برخوردار بودند و لاین G۴ از نظر پایداری در صفات به ­عنوان لاین پایدار انتخاب شد. نمودار چندوجهی نیز لاین ­های G۱۵، G۱۷، G۱۸، G۲۳، G۶، G۱۰ و G۱۲ را به ­عنوان ژنوتیپ ­های مطلوب شناسایی نمود و از نظر نمودار رتبه ­بندی لاین­ ها براساس لاین ایده ­آل نیز لاین­ های G۱۵ و G۱۷ به ­عنوان لاین ­های با رتبه برتر شناسایی شدند. نتیجه گیری: از لاین­ های دارای پتانسیل بالای عملکرد و سایر صفات زراعی مطلوب شناسایی شده در این تحقیق می ­توان در ایجاد جمعیت­ های برتر و سازگار با خصوصیات اقلیم گرم و مرطوب شمال کشور، استفاده نمود.

Correlation analysis, Grain yield, Graphic analysis, Principal component analysis,  تجزیه به مولفه ­های اصلی, تجزیه همبستگی, تجزیه گرافیکی, عملکرد دانه