راضیه شاهوردی - گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
مرتضی رضایی زاده - گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
مجتبی وحیدی اصل - گروه نرم افزار و سیستم های اطلاعاتی، دانشکده مهندسی و علوم کامپیوتر، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

پیشینه و اهداف: با تغییر کلاس های حضوری به برخط، مشارکت دانشجویان به طور قابل توجهی کاهش یافته و به یکی از چالش های تدریس مجازی تبدیل شده است. به همین دلیل، برخورداری از مهارت های اجتماعی و ارتباطی در کنار سایر مهارت ها، از شایستگی های مورد نیاز استادان برای آموزش دوره های برخط در آموزش عالی است. بنابراین، یکی از استراتژی های تدریس برخط، تدوین راهبردهای تدریس برای ارتقای تعاملات کلاس برخط است. بر این اساس هدف پژوهش حاضر شناسایی انواع روش ها و ابزارهای ایجاد تعامل اثربخش میان استادان و دانشجویان در کلاس های مجازی دانشگاه بود.روش ها : این پژوهش براساس رویکرد کیفی قوم نگاری دیجیتال انجام شده است. داده های پژوهش با استفاده از مشاهده گردآوری شد و جامعه پژوهش، کلاس های مجازی دانشگاه بود که با استفاده از نمونه گیری هدفمند ملاک محور کلاس های مجازی گروه علوم تربیتی انتخاب شد؛ به طوری که ۱۶ واحد درسی مربوط به ۱۲ استاد (۸۹ جلسه و جمعا ۱۲۰ ساعت) مشاهده شد. در فرآیند گردآوری داده ها، نقش پژوهشگر به صورت مشاهده گر غیرمشارکتی بود. داده های مشاهده یا همان یادداشت های میدانی علاوه براینکه به صورت توصیفی ثبت شدند، در مورد آنها تامل (معنایی که مشاهده گر از موقعیت، و افراد دارد) نیز صورت گرفت.یافته ها: یافته های پژوهش در ارتباط با انواع روش ها و ابزارهای ایجاد تعامل در چهار بخش شامل تعامل ابتدای کلاس، حین کلاس، پایان کلاس و خارج از کلاس دسته بندی شد. یخ شکنی، پیگیری تکالیف، ارزیابی تشخیصی و مرور دانش، روش های پرکاربرد تعامل ابتدای کلاس بودند. در مورد تعامل حین کلاس، پرسش و پاسخ و پرسشگری، یادگیری مبتنی بر ارائه، ارائه بازخورد، بهره گیری از نظرات دانشجویان، استفاده از انگیزاننده ها، مدیریت مشارکت، و ایفای نقش، پرکاربردترین روش ها و تکنیک ها بودند. جمع بندی و برنامه ریزی، و ارزیابی و بازخورد در بخش تعامل پایان کلاس قرار گرفتند و در ارتباط با تعامل خارج از کلاس، ارائه آموزش های تکمیلی، ارسال تکلیف، بحث و گفتگو، و همکاری های علمی- پژوهشی، پرکاربردترین روش ها بودند. روش ها و تکنیک هایی که به آنها اشاره شد با استفاده از ابزارهای چت، میکروفون، وبکم، اشتراک گذاری صفحه نمایش، ابزار وضعیت یا status، اسلاید، فایل ورد، ویدئو، تصویر، نظرسنجی یا poll، واتساپ و مودل (شامل پلاگین آزمون، تکلیف، فروم، و فایل) انجام می شد.نتیجه گیری:  براساس یافته های پژوهش، با صرف ایجاد تعاملات نمی توان انتظار ارتقای کمی و کیفی یادگیری دانشجویان را داشته باشیم؛ بلکه اثربخش شدن تعاملات، نیازمند رعایت اصول و تکنیک هایی مانند استفاده از سوالات تاملی در کنار سوالات توصیفی، و آگاهی و غلبه بر موانع ایجاد تعاملات اثربخش است. همچنین، به کارگیری ابزارها و فناوری های متنوع لزوما منجر به اثربخشی تعاملات نمی شود؛ بلکه نحوه استفاده از آنها در زمان مناسب اهمیت بیشتری دارد. نکته قابل توجه دیگر اینکه تعاملات خارج از کلاس (مانند ارسال تکلیف و بازخورد به آن) در کنار تعاملات داخل کلاس مجازی اهمیت بالایی دارد. علاوه براین، اشتراک تجربه و دانش میان استادان و شرکت در دوره های دانش افزایی و توانمندسازی می تواند به آشنایی استادان با روش ها و ابزارهای ایجاد تعامل در کلاس مجازی کمک کند. همچنین، لازم است فرصت هایی برای استادان ایجاد شود تا روش هایی را که آموخته اند، به صورت عملی تمرین کنند و با آزمون و خطا و دریافت بازخورد به اثربخش تر شدن تدریس و تعاملات کمک نمایند.

کلاس مجازی, تعامل اثربخش, ابزارهای تعامل, یادگیری, نتنوگرافی