علی رضا شجاعی زند - .

گمان می رود که رفع چند ابهام می تواند بخشی از ایرادات وارده به کتاب عرفی شدن در تجربه مسیحی و اسلامی و مقاله "مسیرهای محتمل در عرفی شدن ایران" را برطرف نماید؛ بخشی دیگر نیز با مراجعه مجدد به متون و بازبینی پس و پیش آنها احتمالا رفع خواهد شد. بازگویی مدعا در عناوین مورد اشکال و برخی محاجه های مصداقی با نقد های وارده، بیش از آن که به قصد پاسخ باشد، در حکم مرور و تکمله ایست بر مباحث عرفی شدن؛ زیرا آنقدر که مدعا طالب نقد است، نقدها مستحق پاسخ نیستند و بیش از تقابل، بهتر است از آنها استقبال کرد. ۱. لزوم تدقیق مفهومی و تطابق نظری در مواجهه با یک مفهوم یا نظریه جدید، اولین خطوره ای که در ذهن ایجاد می شود این پرسش است که آن تا چه حد با واقعیت های تاریخی و جاری جوامع مختلف مطابقت دارد. همین عطف توجه ذهنی است که فرد را وامی دارد تا پس از تحصیل برداشتی صائب و دقیق از آن مفهوم یا نظریه، به بررسی میزان مطابقت با واقعیت های پیرامونی جامعه خویش بپردازد. این تمام محتوا و مسیری است که در کتاب مورد نقد اتخاذ شده است و هرگونه انتظار و انتساب بیش از این به آن، البته خارج از غرض مقصود و بضاعت محدود آن است.