فاطمه زمانی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران.
عبدالرضا سیف - استادگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران. تهران. ایران

انوری ابیوردی و سعدی شیرازی از غزلسرایان برجسته سده ۶ و ۷ ه.ق در عرصه غزلیات عاشقانه­اند که وجود فاصله یک صد ساله بین آن دو  بررسی غزلیاتشان را از منظر جامعه­شناسی حائز اهمیت می­سازد. در مقاله حاضر با تکیه بر رویکرد زبان­شناسی نقشگرای هلیدی که برای زبان نقش مهمی در بازنمایی جهان واقع و پدیده­های اجتماعی قائل است، تحولات معنایی غزلیات انوری و سعدی ­و نحوه انعکاس بافت موقعیتی فردی و اجتماعی آنان در ساختار غزل، موضوع تحقیق قرار گرفته­است. بنابراین، پرسش اصلی تحقیق حاضر این است که انواع فعل در غزلیات سعدی و انوری چه تحولات اجتماعی و فرهنگی را منعکس می­سازد. بدین منظور، برمبنای روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر نظام گذرایی فعل در زبان­شناسی نقشگرا، بسامد هر یک از فرآیند­های فعلی - شامل رابطه­ای، مادی، وجودی، کلامی، رفتاری و ذهنی- را در ۱۰۰ غزل آغازین دیوان هر یک از دو شاعر مذکور استخراج کرده و نوع کارکرد هر فرآیند در پیوند با نقش بینافردی و گستره متنی هر یک با یکدیگر مقایسه شده­است. نتیجه این بررسی نشان می­دهد که غزلیات انوری غالبا مبتنی بر تجارب عاشقانه شخصی و به تمام معنا غزل است، حال آن که غزل سعدی دارای معانی و مفاهیم گوناگون فردی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی است که به شیوه ضمنی در سطوح استعاری، تمثیلی و کنایی زبان نمود پیدا کرده­است.

انوری, سعدی, جامعه­شناسی غزل, فرایندهای فعلی, زبان­شناسی نقشگرا