مقصود فراستخواه - موسسه پژوهش و برنامه ربزی آموزش عالی، تهران، ایران

رشد علمی در ایران فریبنده شده است. نماگرهای غرورآمیز آن به همراه شواهد نگران کننده به یک پارادوکس تبدیل گشته است. نشانه های متناقض از آن می رسد. ایران کشوری است با پنجاه هزار مقاله علمی که در طی بیست سال، ۵۰ برابر شده و نرخ رشد آن از کشورهایی با روند توسعه پرشتاب همچون چین و کره و ترکیه گوی سبقت ربوده است. نزدیک به ۱۸۰۰ مجله غالبا به صورت فصلنامه، همچنان سالانه انبوهی مقاله را به آرشیو دانش ایرانی می افزاید. مقالاتی که چند میلیون استناد خورده است. ۲۰ درصد مقالات علمی ایرانیان با یک نویسنده همکار بین المللی نوشته شده است. سهم ایران از دانش انسانی و اجتماعی جهان برحسب انتشارات مقالات از حدود ۴/۰ درصد در ۱۳۹۱ به ۷/۰% در ۱۳۹۷ افزایش یافته است. دور تندی است: «منتشر کن یا مضمحل شو». اما حاصل چیست؟ ماشین عظیمی که گردشی مالی سالانه بالای ۱۰۰۰ میلیارد تومانی در پشت آن قرار دارد و سوختش با هشتصد هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی به علاوه بیش از هشتاد هزار هیات علمی تامین می شود، مدل کارخانه ای آن« تولید اتوماتیک مقاله به شیوه دانشجو- استاد» است (دانشجو می نویسد و استاد می بیند). چرخ دنده هایش آیین نامه هایی است که مقاله می شمارد و مدرک می دهد، دوباره می شمارد و مرتبه علمی می دهد، باز می شمارد رتبه تعیین می کند و باردیگر همچنان اسطوره شمارش؛ شمارش و بازهم شمارش. گاهی حتی آثاری از فسادی نظام مند در کار تولید و انتشار این مقالات رخنه می کند. اما یک چیز همچنان در هاله ابهام مانده است: تاثیر اجتماعی این مقالات چیست؟ چه کمکی برای ترویج دانش و آگاهی ملی ایرانیان می کند؟ چه مددی به عمل و زندگی روزمره مردم در گوشه کنار مناطق کشور و توسعه پایدار این سرزمین می رساند؟ چه ارزش افزوده ملی به دست می دهد؟ مقالات علوم انسانی و اجتماعی در این میان کجای قضیه اند؟ برای آزمون کیفیت یک عملکرد، انواع راه ها وجود دارد. یک راه نیز مقایسه آنها با عملکرد معیار از گذشته تا به امروز است. در این مقاله هشت نسل مقالات اصیل علوم انسانی و اجتماعی که طی دوسده گذشته تا به امروز از اختر تا بخارا به چاپ رسیده است به عنوان عملکرد معیار و مبنایی برای نقد انبوهه جاری مقالات رسمی! قرار می گیرد که در مجلاتی با عنوان علمی پی در پی منتشر می شوند. احتمالا دست کم ده نوع گرایش آسیب زا سبب شکلی از اینرسی می شود و امید به کیفیت و تاثیر اجتماعی مقالات علوم انسانی و اجتماعی را کاهش می دهد: کمیت گرایی، صورت گرایی، مناسک گرایی، دولت گرایی، عرضه گرایی، معیشت گرایی، رسمیت گرایی، رفتار گرایی/ وظیفه گرایی، مدیریت گرایی و برج عاج گرایی.

رشد علمی, اسطوره شمارش, اثربخشی مقالات, ترویج دانش, علوم انسانی و اجتماعی, خط معیار کیفیت, موانع بر سر راه