مریم متفکر آزاد - استادیار دانشکده فرش، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران. نویسنده مسئول.
مهدی محمدزاده - استاد دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

قالی ایرانی نمودی از هویت ایرانی- اسلامی بوده که در شکل­گیری گفتمان فرهنگ و هنر دینی موثر واقع شده است. گفتمان قالی­های تصویری دینی دوره قاجار برگرفته از شرایط اجتماعی، دینی این دوران است. این قالی­ها روایتی تصویری از مفاهیم دینی بوده­اند که به زبان تصویر با هدف تعلیم و انتقال مفاهیم و آموزه­های دینی در میان عموم مردم رواج یافته­اند. هدف از این پژوهش، مطالعه نمونه­های موجود از قالی­های تصویری با موضوعات دینی موزه فرش ایران در جهت شناخت گفتما­ن­های دینی رایج در قالی ایرانی است. در این راستا قالی­های تصویری دینی موجود در موزه فرش ایران مورد مطالعه قرار­گرفته اند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش بوده که عناصر و مولفه های تصویری موجود و تاثیر­گذار بر قالی­های تصویری دینی به عنوان گفتمان دینی دوران قاجاری کدام موارد هستند؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که، این قالی­ها زبان گویا و روایتی تصویری در جهت بیان گفتمان و اندیشه­های عرفانی، دینی و هنری مردمان این دوران می­باشند. مولفه­هایی چون اهمیت مضامین و داستان­های قرآنی، تصویری بودن و روایت تصویری، بیان مضامین و مفاهیم دینی به زبان تصویر (ویژگی هنرهای دوران قاجاریه)، تاثیرپذیری از سایر هنرهای این دوران چون نقاشی قهوه­خانه­ای، کاربرد متنوع مضامین دینی، کاربرد هم­زمان عناصر زیبایی­شناختی سنتی، نقش­مایه­های سنتی و تصویری در ساختار این قالی­ها دیده می­شود. از آن جا که بر جنبه تعلیمی بودن قالی­های تصویری قاجاری تاکید شده، این قالی­ها همانند داستانی روایی، تصویری از اعتقادات و سلایق مردمان دوران قاجاریه ارائه می­نمایند. استفاده از ساختار سنتی چون محرابی و عناصر نمادین، به همراه تصویر و کاربرد ویژه پیکره­های انسانی (با عنوان شمایل­ها) جهت تصویرسازی روایت­ها و داستان­های قرآنی و دینی حایز اهمیت است.

واژه های کلیدی: گفتمان دینی, قالی­های تصویری, تعلیمی, قاجاریه, موزه فرش ایران.