نسرین خانی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی
محمد ایرانی - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی

زبان شناسی نقشگرای نظام مند یکی از نظریات زبان شناسی است که در تحلیل و مطالعه متون ادبی کاربرد دارد. در این نظریه به کارکرد زبان در متن و نقش اجتماعی زبان توجه ویژه ای می شود. در دستور نقشگرا، معنی اهمیت ویژه ای دارد و در سه فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی، متجلی می شود. در نقش اندیشگانی زبان و کارکرد تجربی آن که نقش معرفی و بازنمایی تجربه های انسان در برخورد با دنیای بیرون و عبور این تجربه های مادی به ذهن و سپس بیان آنها را بر عهده دارد از فرایندهای گوناگون که در فعل رخ می دهد و در تبیین نگرش نویسنده به جهان، موثر و در ایجاد سبک، اثرگذار است، سخن به میان می آید. در پژوهش حاضر، پس از تبیین این فرایندها، کاربرد آنها در چهار کتاب تاریخی به زبان فارسی، یعنی نفثهالمصدور و سیرت جلال الدین منکبرنی، اثر شهاب الدین زیدری نسوی و تاریخ جهانگشای جوینی و تسلیهالاخوان، نوشته عطاملک جوینی بررسی شده است. نتایج بررسی نشان داد که هر یک از این دو نویسنده ترتیب خاصی از فرایندها را به کار برده که با دیگری متفاوت است؛ حال آنکه هر کدام از آنان در هر دو اثر خود ترتیب یکسانی را به کار برده اند. این امر نشان­دهنده سبک ساز بودن فرایندها و تاثیر آنها در پیدایش سبک شخصی نویسندگان است. همچنین، بر پایه یافته های این پژوهش، بسامد بالای فرایندهای مادی در آثار زیدری، نشان می دهد که نویسنده آنچه را می بیند به مخاطب عرضه می کند (متناسب با حضور نویسنده در رویدادها)؛ برخلاف عطاملک جوینی که بالابودن بسامد رابطه ای در نوشته های او حاکی از آن است که وی با انتخاب این فرایند، ویژگی های موقعیت های گوناگون را به شرکت کنندگان در فرایند نسبت داده و به توصیف و بیان روابط موقعیتی پرداخته است- چراکه او خود در زمان رخدادها حضور نداشته و آنها را از دیگران شنیده یا در کتاب ها خوانده است.

فرایندهای فعلی, زبان شناسی نقشگرای نظام مند, شهاب الدین خرندزی زیدری, عطاملک جوینی