علیرضا ملایی توانی - استاد تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

تاسیس نهادهای پژوهشی علوم انسانی در ایران با کندی و تاخیر تاریخی همراه بود؛ چنان که تعداد این نهادها تا آغاز دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسید. اما در دهه پایانی حکومت پهلوی، به شکلی طوفانی، بالغ بر ۱۰ موسسه و مرکز پژوهشی در حوزه های گوناگون علوم انسانی با کارکردها و هدف های متفاوت تاسیس شدند. بی گمان، تاسیس این همه نهاد نه از سر تصادف بود و نه از سر تفنن. مسئله این است که چرا ناگهان این همه نهاد پژوهشی علوم انسانی در ایران شکل گرفت؟ این مقاله با استفاده از روش مطالعات تاریخی تدوین شده است. در این روش، ابتدا داده های تاریخی مورد نیاز از منابع اصلی، مدارک آشیوی و پژوهش های جدید گردآوری، پالایش و تحلیل شده اند تا روایتی تازه از علل و فرایند تاسیس نهادهای علوم انسانی در دو دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ ارائه شود، که از مجموع آن ها پژوهشگاه علوم انسانی شکل گرفت. مقاله، با نگاهی کوتاه به تحولات ایران پس از انقلاب سفید، سرانجام به این نتیجه می رسد که علت تاسیس نهادهای پژوهشی گوناگون علوم انسانی ایران از دهه ۱۳۴۰ به این سو، ناشی از پیچیدگی مسئله های کشور در فرایند نوسازی بود که حکومت ایران را دستخوش تناقض میان اصلاحات و سرکوب از یک سو و نیز تعارض های اجتماعی و هویتی از دیگر سو قرار داده بود. از آن جا که دانشگاه ها رهیافتی آموزشی داشتند، عملا قادر نبودند به نیازهای پژوهشی کشور پاسخ دهند. بنابراین، موسسه های پژوهشی علوم انسانی، به عنوان نهادهای مولد اندیشه، هم می توانستند حکومت را در یافتن راه های غلبه بر بحران های نوسازی یاری دهند، هم به جلب همکاری روشنفکران و منتقدان رشته های علوم انسانی بپردازند، و هم ظرفیت های فرهنگی و تمدنی ایران را به مردم ایران و سایر ملت های جهان بشناسانند. از همین رو، حکومت به تاسیس این نهادها اقدام کرد. هنور تاریخ نهادهای علمی ایران، به ویژه نهادهای پژوهشی، نوشته نشده است و ما در آغاز این راه قرار داریم. نگارنده امیدوار است با نوشتن این مقاله، اهمیت و ضرورت نگارش آن را یادآور شود.

علوم انسانی, موسسه های پژوهشی, هویت, نوسازی, دانشگاه, روشنفکران