سید علی ربانی موسویان - استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامشهر
طاهره سادات نعیمی - استادیار دانشگاه ازاد اسلامی اسلام شهر

در کلمات مشهور فقهای امامی و حنفی، انصاف در مواقعی محدود و در تقارن و تزاحم با قرعه و نیز در مصادیقی همچون مشتبه بودن حق یا مال برای شخص خاص، به کار می رود. با وجود این، به دلیل داشتن عنصر درونی بودن و ترجیح باطنی یک طرف بر طرف دیگر، که مبتنی بر خرد و وجدان است، طریقی برای رسیدن به عدالت گسترده را به ذهن متبادر می سازد. در فقه امامیه و حنفیه بیشترین تشابهات حاصل از عملکرد منصفانه در مصادیق فقهی (همچون نکاح، صداق و عدم استحقاق زوج برای مطالبه نیمی از آن) به کار می رود. همچنین در شرایط و موارد خاص (همچون دین و شیوه پرداخت آن در صورتی که پرداخت بدهی دیگری بدون الزام به پرداخت و فسخ معامله تحت عنوان ایفای تعهد به وسیله غیر متعهد یا به شکل تبرعی و اجازه اعطای مهلت صورت گرفته باشد؛ پرداخت بدهی در قالب اقساط با وجود اثبات اصل حال بودن دیون؛ معافیت لوازم ضروری زندگی بدهکار از پرداخت بدهی؛ و تخفیف میزان خسارت با وجود الزام پرداخت آن) کاربرد دارد که در فقه امامیه و حنفیه به گونه ای مستقل از عدالت به کار می رود که نقش تکمیل کننده را برای قواعد کلی فقهی ایفا می کند و نتیجه اش احتفاظ حقوق الناس در موارد تزاحم حقوق است.

انصاف, مصادیق انصاف, عدالت, فقه امامیه, فقه حنفیه