فرید نورمند موید - عضو هئیت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی
بهلول عباس زاده - دانشیار پژوهشی، بخش تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات فرعی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی،
نگار ولی زاده - محقق (فوق دکتری)، بخش تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات فرعی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی،

سابقه و هدف: مرزه (Satureja spp.) با دارا بودن ترکیبات با ارزشی همچون تیمول و کارواکرول از جایگاه ویژه ای در میان گیاهان دارویی برخوردار است. مرزه یکی از جنس های خانواده نعنائیان Lamiaceae)) بوده که در ایران ۱۶ گونه گیاه علفی یک ساله و چند ساله دارد. گونه های جنس Satureja به دلیل میزان بالای اسانس در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی و داروسازی دارای اهمیت اقتصادی و پزشکی زیادی هستند. هدف از اجرای این تحقیق افزایش عملکرد کمی و کیفی اسانس مرزه سهندی (Satureja sahendica) با تغذیه گیاهی مناسب بود.مواد و روش ها: این تحقیق در شرایط آبی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با هشت تیمار کودی (شاهد (بدون کود)، ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار)، کود گاوی (۳۰ و۶۰ تن در هکتار)، کود گاوی (۳۰ و۶۰ تن در هکتار) + ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار)، ورمی کمپوست (۵ تن در هکتار)، ورمی کمپوست (۵ تن در هکتار)+ ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار)) در سه تکرار طی چهار سال (۱۳۹۹-۱۳۹۶) در استان آذربایجان شرقی اجرا شد. کشت به صورت غیر مستقیم و از طریق نشاء بود. نشاءها در شرایط گلخانه با کشت بذرها در سینی های نشاء با ترکیب خاک پیت ماس، کوکوپیت و پرلیت به نسبت ۴:۲:۱ تهیه شد. زمان اعمال تیمارها فقط یک نوبت همزمان با آماده سازی کرت ها و قبل از مرحله کاشت به صورت دست پاش و مخلوط کردن با خاک بود. ابعاد کرت ها ۴×۳ متر، فواصل خطوط کاشت ۵۰ سانتی متر و فاصله بوته ها بر روی خط ۳۰ سانتی متر تنظیم گردید. روش آبیاری به صورت قطره ای و در مراحل ابتدای رشد دو نوبت در هفته و پس از استقرار یک نوبت در هفته بود. در طول فصل رشد وجین علف های هرز نیز انجام گردید. در طول فصل زراعی صفات ارتفاع بوته، تاریخ گلدهی، سطح تاج پوشش و عملکرد سرشاخه سبز اندازه گیری شد. اسانس گیری به روش تقطیر با آب و تجزیه اسانس نیز به روش کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) انجام گردید.نتایج: براساس نتایج، بین تیمارهای مختلف کودی از لحاظ کلیه صفات تفاوت معنی دار وجود دارد. بیشترین عملکرد سرشاخه گلدار به میزان ۱۹۷۴ کیلوگرم در هکتار (۶% افزایش نسبت به شاهد) و عملکرد اسانس به میزان ۲۲.۲۵ کیلوگرم در هکتار (۹% افزایش نسبت به شاهد) و بالاترین کیفیت اسانس (مجموع ترکیبات فنلی تیمول و کارواکرول) به مقدار ۶۱.۸۹% (۱۸% افزایش نسبت به شاهد) با اعمال تیمار کود گاوی (۶۰ تن در هکتار)+ ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار) حاصل شد. برای مقرون به صرفه بودن از کود گاوی (۶۰ تن در هکتار) به تنهایی نیز می توان استفاده کرد. از لحاظ صفت تاریخ ۵۰% گلدهی، دیررس ترین محصول مربوط به تیمار شاهد (بدون کود) با ۱۶۰.۲۵ روز و زودرس ترین آن مربوط به تیمار کودی کود گاوی (۶۰ تن در هکتار)+ ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار) با ۱۵۵.۳۳ روز است. عمده ترین اجزای اسانس به ترتیب تیمول، پارا-سیمن و گاما-ترپینن بودند. نتایج میانگین درصد ترکیبات فنلی تیمول و کارواکرول به عنوان کیفیت اسانس در هر یک از تیمارهای کودی و در هر سال نشان داد که میانگین کیفیت اسانس در سال اول ۵۳.۱۳%، در سال های دوم و سوم به ترتیب به مقدار ۶۳.۹۸% و ۶۳.۵۴% افزایش و در سال چهارم به مقدار ۴۷.۹۳% کاهش یافته است.نتیجه گیری: مصرف تیمارهای کودی به ویژه کودهای دامی به همراه کودهای شیمیایی علاوه بر افزایش محصول، موجب زودرسی محصول نیز می شود. برداشت زود چین اول باعث می شود که چین دوم از فصل رشد استفاده بهینه کرده و با سرمای پاییزه مواجه نشود. با افزایش سن گیاه عملکرد اسانس افزایش، ولی محصول دیرس تر و کیفیت اسانس نیز کاهش می یابد. بنابراین محصول اقتصادی در گونه S. sahendica تا سال چهارم با اعمال تیمار کود گاوی (۶۰ تن در هکتار)+ ازت (۵۰)، فسفر (۲۵) و پتاس (۲۵) (کیلوگرم در هکتار) توصیه می شود.

عملکرد, کیفیت, اسانس, مرزه, کود