بیش از یک سال است که میلیاردها نفر از مردم جهان، با ویروس کووید- ۰۸ درگیر هستند. این ویروس، تقریبا
تمامی ارکان جامعه و اقشار و صنوف مختلف را تحتالشعاع خود قرار داده و بر تمام جنبههای زیست انسانی،
نظامها، نهادها و روابط درونی و بیرونی آنها اثرات گسترده بر جای گذاشته است. در آستانه دهه سوم قرن
۲۰ ، همهگیری ویروس کرونا در تمام کشورهای جهان، بیشک یکی از بزرگترین بحرانهای پیش روی انسانها
در تاریخ است. ترکشهای این بحران در حوزههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و در تمام نظامهایی که در
سطح بینالمللی یا ملی و محلی مشغول فعالیت بودند، آثار کم و بیش متفاوت، اما گسترده را به جای گذاشته
است. سرعت انتشار و سایر ویژگیهای این ویروس مخرب، علاوه بر سلامت انسانها، همه عرصههای زیست
انسان از روابط فردی و اجتماعی تا انواع بسترهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را تحت تاثیر خود قرار داده
و دورهای را پس از همهگیری کرونا پدید آورده است که میتوان پساکرونا نامید. به تعبیر دیگر، عرصه زیست
بشر قبل از همهگیری کرونا و بعد از آن تغییرات شگرفی را به خود دیده و در دوران پساکرونا )پس از آغاز
همهگیری کرونا( سازوکارها و اقدامات در حوزههای مختلف متفاوت شده است که این مهم مستلزم بازنگری
در شیوههای مواجهه بشر میباشد. همین ویژگی، سبب شده است که دانشگاهها و موسسات پژوهشی در تمام
کشورهای جهان به مطالعه این بیماری و آثار آن بپردازند.
در ارتباط با همهگیری یادشده و آثار گسترده آن، مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری نیز، حسب وظایف
و ماموریتهای مصوب خود، به منظور تدارک راهکارها و سیاستهای مناسب برای مقابله با آثار منفی همهگیری
و استفاده از فرصتهای نوین ناشی از آن، اقدامات گوناگونی را به انجام رسانده است. این اقدامات، شامل
برگزاری نشستهای تخصصی، انجام پروژههای تحقیقاتی توسط پژوهشگران و اعضای هیئت علمی مرکز و
خارج از آن و انتشار کامل آنها، ایجاد بانک اطلاعاتی از مقالهها و گزارشهای مرتبط با این همهگیری بودند.
بخش گسترده و سازمان یافتهای از این اقدامات از شهریورماه سال ۰۴۸۸ و در راستای دستور آقای دکتر
نوبخت رئیس محترم سازمان برنامه و بودجه کشور، برای انجام مطالعات لازم و پشتیبان تهیه برنامه پساکرونا
یا کاربرد این مطالعات در برنامه هفتم توسعه شکل گرفت. در راستای هدف ابلاغی یاد شده، مرکز پژوهشهای
توسعه و آیندهنگری با طراحی و تشکیل ساختار منسجم و مناسب، مطالعات آثار پدیده کووید- ۰۸ در بخشهای
اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را با هدف تنظیم بستههای سیاستی قابل استفاده در برنامههای میانمدت و
کوتاهمدت و با استفاده حداکثری از توان علمی و تحقیقاتی موسسات علمی و پژوهشی و اعضای هیئت علمی
آنها، امور سازمان برنامه و بودجه و دستگاههای اجرایی و سیاستگذار کشور آغاز نمود.
مطالعات پشتیبان برنامه پساکرونا در دو حوزه میدانی و اسنادی پیریزی شد. در حوزه مطالعات میدانی،
پرسشنامههایی طراحی و برای امور بخشی و فرابخشی در سازمان برنامه و بودجه و از طریق آنها برای
دستگاههای سیاستگذار اصلی ارسال شد. بر اساس توصیف و تحلیل پاسخها، سیاستهای پیشنهادی
کوتاهمدت )بودجه ۰۰۱۱ ( با تاکید بر پیشنهاد تغییر، اصلاح یا پیشنهاد مقررات برای تسهیل گردش فعالیتهای
تولیدی بخشها، بازمهندسی منابع موجود برای فعالیتهای ضروری برنامههای بخش در مقابله با آثار کووید-
۰۸ ، چگونگی حمایت از بخش خصوصی و ابزارهای حمایتی پیشنهادی در گزارشی قبل از تنظیم نهایی لایحه
بودجه، برای سازمان برنامه و بودجه کشور ارسال شد. گزارش دوم و تفصیلی نیز در اسفند ۰۴۸۸ منتشر
گردید. از مهرماه سال ۰۴۸۸ نیز بررسی و مطالعه دیگری در هفده زمینه آغاز شد. انتخاب این زمینهها بر پایه
میزان اثرپذیری بخش یا فرابخش از همهگیری کووید- ۰۸ بود. سپس، ساختار و فرایندی مناسب برای راهبری
و مدیریت پروژهها طراحی شد. این ساختار و فرایند، مبتنی بر این ایده شکل گرفت که گروههای مطالعاتی، با
وجود اینکه ممکن است حوزه مطالعاتی آنها مستقل از سایر مطالعات به نظر برسد، در جریان اصلیترین
مسائل سایر مطالعات و اهداف و پرسشهای آنها قرار گیرند تا ضمن توجه به آنها، نظرات خود را نیز برای
اصلاح هر یک از مطالعات مطرح کنند. به این ترتیب، این کلانپروژه که پیرامون یک همهگیری که همه ابعاد
زیستی انسان را دستخوش تهاجم و تغییر قرار داده شکل گرفته بود، خود نیز از ویژگی میانرشتهای بودن
برخوردار شد و آثار کرونا به عنوان مسئله اصلی این مطالعات میانرشتهای، پیوند بین آنها را برقرار نمود.
در مرحله نهایی نیز تدوین گزارش تلفیق این دو اقدام جدا اما مرتبط با یکدیگر که یکی اندیشه مدیران و
کارشناسان دستگاههای مجری را جمعبندی مینمود و دیگری نظرات پژوهشگران را سامان میداد، مورد نظر
قرار گرفت. گزارش حاضر، گزارش تلفیق و جمعبندی مطالعات ۰۱ پروژه و مطالعات میدانی است که در اختیار
مدیران ارشد دولتی، تصمیمسازان و تصمیمگیرندگان و سیاستگذاران و محققان و کارشناسان قرار میگیرد
تا از توشه اندوخته شده در یک کار بزرگ جمعی و مشارکتی، در موارد مرتبط بهره گیرند.
بدیهی است شرط ضروری برای کاربرد و اثربخش نمودن یافتههای این مطالعات و تبدیل آنها به برنامه عمل،
کشاندن آنها به ورطه بحثها و تعاملات کارشناسی، با حضور ذینفعان مطلع و آگاه در هر یک از بخشها یا
فرابخشها، ازجمله پژوهشگران و صاحبنظران است. بنا بر همین نکته مهم، عنوان این کلانپروژه، مطالعات
پشتیبان گذاشته شده است. به این ترتیب، گام آخر برای این مورد باید در ساختاری متفاوت از مرحله قبلی و
توسط سازمان برنامه و بودجه کشور با هدف تهیه برنامه پساکرونا، همچنین کاربرد یافتههای مطالعات در تهیه
برنامه هفتم توسعه، تبلور یابد.
در اینجا بر خود لازم و فرض میدانم از حمایت و پشتیبانی جناب آقای دکتر نوبخت ریاست محترم سازمان
برنامه و بودجه کشور، معاونین محترم سازمان، آقایان دکتر پورمحمدی، دکتر پوراصغری، دکتر عدل، دکتر
رمضانپور نرگسی و خانم دکتر اربابی، روسای محترم امور بخشی و فرابخشی سازمان و نمایندگان فعال آنها
در این مطالعات، سرکار خانم زینالی و همکاران ایشان در مرکز توسعه سیستمها، فناوری اطلاعات و امنیت
فضای مجازی که امر تدارک و پشتیبانی فناورانه از جلسات متعدد، همایش سهروزه و کارگاههای آموزشی
مرتبط را عهدهدار بودند، تشکر و قدردانی نمایم.
یافتههای این مطالعات حاصل همکاری، کوشش و تلاش مستمر موسسات پژوهشی و اعضای هیئت علمی
دانشگاهها و موسسات پژوهشی فعال در این پروژهها است که به دلیل تعدد آنها، نام بردن از یکایک آنها که
در بخش مربوطه در این گزارش آورده شده است و فهرستی طولانی را شامل میشود، امکانپذیر نیست. مراتب
تشکر و قدردانی خویش را از تلاش خستگیناپذیر آنها و مدیران و مجریان پروژهها و نمایندگان آنها در
شورای هماهنگی مطالعات پشتیبان تدوین برنامه پساکرونا و تمامی مراحل گوناگون این فرایند نوین و نوآورانه
تحقیقات جمعی، ازجمله برگزاری کارگاههای آیندهنگاری و همایش سه روزه ترویج یافتههای پژوهشی، اعلام
مینمایم.
بسیاری از دستگاههای اجرایی و نمایندگان آنها، نمایندگان اتاق صنایع، معادن، بازرگانی و کشاورزی با
مشارکت در تکمیل پرسشنامههای مطالعات میدانی و حضور در جلسات، کارگاههای آموزشی و همایش سه
روزه و مشارکت در بحث و تبادل نظر در مورد این مطالعات، بسیار تاثیرگذار بود. این مسئولیتپذیری و
مشارکتپذیری، درخور و شایسته تقدیر و تشکر وافر است.
مدیریت و برنامهریزی و هماهنگی مطالعات در فرایندهای تعریف شده و امر تلفیق مطالعات را آقای دکتر
گرائینژاد و گروه همکاران دبیرخانه مطالعات عهدهدار بودهاند. همچنین آقای غلامی نتاج مدیرکل محترم دفتر
خدمات پژوهشی و کاربست یافتههای پژوهشی، از ابتدای این راه، با ارائه دیدگاهها و نظرات سازنده و پیگیری
امور، همراهی موثری را در تمام این دوره، ازجمله جلسات شورای یاد شده و جلسات داخلی و دبیرخانه
داشتهاند. مدیران، پژوهشگران و همکاران مرکز در تمام این مسیر، بر اساس مسئولیت محوله، با تعهد
وصفناپذیر و تلاشهای مستمر، زمینهساز تحقق این گام مهم بودهاند. در اینجا از همه آنها تشکر و قدردانی
نموده و امیدوارم حاصل تلاش آنها، موسسات پژوهشی، اعضای هیئت علمی و پژوهشگران، مدیران و مجریان
پروژهها و مدیران و کارشناسان سازمان برنامه و بودجه، مدیران و کارشناسان دستگاههای اجرایی برای
برنامهریزیهای بعدی، مورد استفاده و کاربرد موثر قرار گیرد.