حسن قلیچ نیا - دانشیار پژوهش، بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ساری، ایران
حمیدرضا میرداودی - دانشیار پژوهش، بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، اراک، ایران
علی چراتی آرایی - استادیار پژوهش، بخش تحقیقات خاک و آب، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ساری، ایران

سابقه و هدف امروزه استفاده از مدل های پیش بینی پراکنش گونه های گیاهی، نقش برجسته ای در ارزیابی، احیا، حفاظت و توسعه اکوسیستم های مرتعی، ایفا می کنند و از ابزارهای مهم جهت کسب اطلاعات درباره علل پراکنش گونه ها و تناسب رویشگاه برای گونه های گیاهی محسوب می شوند. در این تحقیق، با استفاده از آنالیزهای چندمتغیره، ضمن تعیین عوامل اکولوژیک موثر بر تغییرات ترکیب گیاهی در رویشگاه های آن، به بررسی پاسخ گونه گیاهی به تغییرات عوامل محیطی و تعیین پتانسیل گونه مورد نظر در شرایط رویشگاه مورد مطالعه، پرداخته شد. تا بدینوسیله ضمن شناخت بهتر آشیان اکولوژیکی این گیاه، بتوان توصیه های لازم برای استفاده در برنامه های اصلاح مراتع و در رویشگاههای مشابه آن انجام داد. مواد و روش ها نمونه برداری از پوشش گیاهی به روش سیستماتیک- تصادفی طی سالهای ۱۳۹۸-۱۳۹۶ انجام شد. مطالعات پوشش گیاهی شامل درصد تاج پوشش گونه ها و تراکم گونه ها در داخل پلاتها انجام شد. همچنین در هر پلات، درصد لاشبرگ، خاک لخت و سنگ و سنگریزه نیز تعیین گردید. برای این منظورتعداد پنج ترانسکت با فاصله یکسان نسبت به هم بکار برده شد. سپس بر روی هر یک از آنها، شش پلات (به ابعاد ۲ در ۲ متر) با فواصل یکسان، مستقر گردید. به منظور بررسی اثر عوامل محیطی بر پراکنش گونه مورد پژوهش، از هر یک از پلات ها، یک نمونه خاک با سه از عمق ۰ تا ۳۰ سانتی متری سطح خاک برداشت گردید و در آزمایشگاه، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آنها اندازه گیری شد. عوامل اقلیمی مثل میانگین بارندگی و دمای سالانه، با استفاده از داده های ایستگاه های هواشناسی نزدیک به منطقه مورد مطالعه، جمع آوری گردید. جهت بررسی ارتباط متغیرهای محیطی اثرگذار و معنی دار با پوشش گیاهی و انتخاب روش مناسب خطی و غیرخطی، آنالیز تطبیقی قوس گیری شده (DCA) بر روی داده های پوشش گیاهی، انجام و طول گرادیان مشخص گردید. برای پیش بینی پاسخ گونه های گیاهی به تغییرات عوامل محیطی از مدل افزایشی تعمیم یافته استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها در این بخش، از نرم افزار Canoco نسخه ۴.۵، استفاده شد. نتایج نتایج حاصل از آنالیز تطبیقی متعارفی نشان داد که عوامل محیطی مثل درصد رس، جهت جغرافیایی، اسیدیته، شن، درصد رطوبت اشباع، درصد ماده آلی، متوسط درجه حرارت سالیانه و درصد آهک خاک در رویشگاههای مورد مطالعه، به ترتیب با بیان ۳/۱۰، ۱/۴، ۳/۳، ۳/۳، ۶/۱، ۴/۱، ۴/۱ و ۳/۱ درصد از واریانس موجود در ترکیب گیاهی، نقش مهمی در تغییرات پوشش گیاهی در رویشگاه های مورد مطالعه داشتند. نتایج نشان داد که پاسخ گونه A.specigera به میزان فسفر، درصد ماده آلی، هدایت الکتریکی، درصد ازت، درصد رس، درصد کربن آلی و ارتفاع از سطح دریا از مدل کاهشی (Monotonic decrease) پیروی می کند. الگوی پاسخ این گونه به درصد سیلت، درصد شن، میانگین درجه حرارت سالانه، میانگین بارندگی سالانه، جهت شیب، اسیدیته، پتاسیم، وزن مخصوص ظاهری خاک، درصد اشباع خاک و درصد شیب از مدل زنگوله ای (Unimodal) پیروی کرده و حد بهینه رشد آن برای هر یک از این عوامل به ترتیب ۲۱ درصد، ۶۰ درصد، ۱۶ درجه سانتی گراد، ۴۰۰ میلی متر، جهت شیبهای شرقی و جنوبی، ۸، ۶۵۰ میلی گرم بر لیتر، ۴/۱ گرم بر سانتی متر مکعب، ۳۹ درصد و ۵۰-۴۰ درصد، بوده است. نتیجه گیریمدل افزایشی تعمیم یافته، اطلاعات ارزشمندی برای تعیین نیازهای اکولوژیکی گونه ارائه می دهد که می توان با استفاده از داده های این تحقیق، در مدیریت پوشش گیاهی و عملیات اصلاح مراتع (مرتعکاری) در مناطق مشابه از آن بهره گرفت. گونه مورد مطالعه از لحاظ تولید بالای علوفه، قابل توجه بوده و به عنوان یکی از گونه های مناسب برای افزایش پوشش گیاهی مراتع منطقه، پیشنهاد می گردد.

گونه کلهر, رسته بندی, عوامل اکولوژیک, مدل جمعی تعمیم یافته, منحنی پاسخ گونه, ویژگیهای اکولوژیک