حسن کریمیان - دانشیارگروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران
احمد پوراحمد - استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران
زینب افضلی - دکتری باستان شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، ایران

سیرجان یکی از شهرهای مهم ایالت کرمان از دوره ساسانی تا به امروز به دلیل قرارگیری بر سر راه های ارتباطی و موقعیت جغرافیایی مناسب، نقش بسیار کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جنوب شرق ایران ایفاء نموده است. هر چند منابع مکتوب اطلاعات ذیقیمتی از این شهر ارائه می دهند، لیکن پرسش های زیادی درباره شکل یابی، توسعه و جابجایی ها مکانی آن در دوره های مختلف باقی مانده است. در پاسخ پرسش هایی از این دست نگارندگان بر آن شدند تا ضمن بهره گیری از منابع مکتوب و نتایج بررسی های میدانی فشرده دشت سیرجان، روند شکل گیری و تحولات شهر سیرجان را معلوم و جابجائی های این شهر در دوران اسلامی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. در نتیجه پژوهش حاضر مشخص گردید که موقعیت مکانی شهر سیرجان در دوران اسلامی چند بار تغییر کرده تا آن که در دوره قاجار در جای فعلی مستقر شده است. بنا بر شواهد موجود هسته اولیه این شهر به احتمال در دوره اشکانی در محوطه شهر قدیم شکل گرفته و در دوره ساسانی اهمیت یافته و طی چند سده اولیه اسلامی به عنوان مرکز ایالت کرمان بوده تا این که در اواخر دوره سلجوقی از رونق افتاده و بتدریج محوطه قلعه سنگ جای آن را گرفته است. شواهد باستان شناسانه همچنین موید آن است که قلعه سنگ در سده های ۷ تا اواخر سده ۹ ه..ق مهم ترین استقرارگاه دشت سیرجان بوده، لیکن با خرابی آن به دست آق قویونلو ها از رونق افتاده و مرکزیت شهر به مکانی که امروز به باغ بمید شهرت دارد، منتقل شده است. اگرچه باغ بمید در دوره صفوی مهم ترین استقرار دشت سیرجان بوده، لیکن با عمران سعیدآباد در دوره قاجار، حاکم نشین و مرکز شهری به اینجا منتقل و تا به امروز استمرار یافته است.

شهرهای اسلامی، شهر قدیم سیرجان، قلعه سنگ، باغ بمید، سعید آباد