معین جهان تیغ - گروه آبخیزداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
محسن حسینعلی زاده - گروه مدیریت مناطق بیابانی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

هدف از اجرای این پژوهش، بررسی اثر خشکسالی هیدرولوژیک و بهره برداری سنتی از سیلاب بر روند تخریب زمین و بیابان زایی در منطقه سیستان است. بدین منظور در ابتدا به بررسی وضعیت خشکسالی هیدرولوژیک در رودخانه هیرمند پرداخته شد. با استفاده از شاخص جریان رودخانه (SDI) خشکسالی هیدرولوژیک برای یک دوره ۲۲ ساله محاسبه شد. به منظور بررسی تاثیر نحوه بهره برداری از منابع آب سطحی بر روند بیابان زایی و تخریب اراضی در منطقه، نقشه تغییرات کاربری اراضی و الویت دسترسی مناطق به منابع آب سطحی با یکدیگر هم پوشانی شد. نتایج بررسی شاخص جریان رودخانه (SDI) بیانگر وقوع ۱۸ سال خشکسالی در طول دوره مورد مطالعه می باشد که طی سال های اخیر شدت آن نیز افزایش یافته است. با مقایسه مساحت کلاس های کاربری در طی سال های عدم وقوع (۱۳۸۲) و وقوع (۱۳۹۷) خشکسالی، نیز نتایج بیانگر افزایش ۴۱ درصدی سطح اراضی بایر و همچنین کاهش به ترتیب ۸۴، ۶۷، ۵۷ و ۳۱ درصدی پهنه های آبی، مرتع، سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و مناطق مسکونی بوده است. در بررسی نحوه بهره برداری از جریان های سیلابی، یافته های این پژوهش نشان داد که توزیع و انتقال سیلاب های ورودی به منطقه سیستان با توجه به فصلی بودن و تداوم نامشخص آن ها، محدودیت دسترسی به این منابع آب سطحی را در مناطقی از جمله شهرستان های هیرمند (بخش قرقری)، نیمروز (بخش پشت آب) و زابل (بخش مرکزی) به همراه داشته است. همچنین نتایج بیانگر آن است که بیشترین تغییرات کاربری ها مربوط به تبدیل پهنه های آبی (معادل با ۱۲۵۸۱ هکتار)، اراضی کشاورزی سیلابی (معادل با ۲۲ /۳۰۷۳ هکتار) و مراتع ضعیف (معادل با ۸/۴۴۹۵ هکتار) به اراضی بایر بوده که از لحاظ فضایی منطبق با مناطقی است که در دسترسی به جریان های سیلابی با محدودیت همراه اند. بر این اساس با توجه به نتایج به دست آمده، خشکسالی هیدرولوژیکی و بهره برداری سنتی از جریان های سیلابی با توجه به نظام آبیاری و شبکه آبرسانی، تغییرات محسوس کاربری اراضی را با تخریب اکوسیستم های وابسته به آب به همراه داشته که باعث گسترش مناطق بیابانی و نقاط بحرانی در سیستان شده است.

تخریب زمین, تغییر کاربری اراضی, خشکسالی هیدرولوژیکی, سیستان, نظام آبیاری