احمد سعیدی - دانشیار گروه عرفان موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)/ قم. ایران.

اهل معرفت ذات الهی را بدون در نظر گرفتن تجلیات یا تعینات، فوق تنزیه و تشبیه می دانند. از نظر ایشان، «ذات بی تعین» برتر از هر حکم و توصیفی است و همه توصیف های ذات ناظر به «ذات به حسب تعینات» اند. این ادعا در نگاه اول، دست کم سه اشکال عمده دارد: ۱) خودمتناقض است، ۲) مستلزم همه اشکالات نظریه کلامی تعطیل است، ۳)  برخلاف نصوص دینی و حتی بسیاری از متون عرفانی است که در آنها به ظاهر ذات بما هی ذات توصیف شده اند.در نوشتار حاضر، با روشن تحلیلی توصیفی، این سه اشکال را ارزیابی کرده و نشان داده ایم که هر سه از عدم توجه به قیود حکم ناپذیری ذات عاری از تعینات برخاسته اند. منظور عارفان از حکم ناپذیر ذات بی تعین، نه این است که خداوند مطلقا ناشناختنی و توصیف ناپذیر است تا ادعای ایشان خودمتناقض یا مستلزم تعطیل باشد و نه به معنای سلب صفات کمالی از ذات الهی است که با توصیفات شرعی و عرفانی منافات داشته باشد. عرفا مانند سایر اندیشمندان برجسته مسلمان، شناخت اجمالی حضوری و حصولی ذات الهی را و همچنین توصیف ذات حق را به اندازه شناختی که از او برای مخلوق ممکن است، قبول دارند. سخن عارفان این است که همه شناخت ها و تمام توصیف های ما محدود و متعین و ناقص و از راه تعینات و به اندازه تعینات هستند و در حد ذات بی تعین او نیستند، به طوری که حتی تعبیر «ذات بی تعین» نیز یک نوع توصیف متعین از اوست نه یک شناخت اجمالی از ذات بی تعین او.

ذات, تعین, حکم, حکم ناپذیری, عرفان