محمدرضا دهقانی فیروزآبادی - دانشیار گروه علوم و مهندسی کاغذ، دانشکده مهندسی چوب و کاغذ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران.

سابقه و هدف: اگرچه، هدف اصلی از کشت گیاه بزرک (Linum usititassimum L)، تولید بذر و استخراج روغن از آن است، اما مقادیر قابل توجه الیاف بلند پوست ساقه این گیاه می تواند منبع بسیار مناسب الیاف بلند مورد استفاده در صنایع کاغذسازی باشد. در این تحقیق سعی گردیده است که علاوه بر بررسی ویژگی های کمی، کیفی و خمیرسازی گیاه بزرک، به اثر فاصله کاشت این گیاه بر روی این ویژگی ها نیز توجه گردد. مواد و روش ها: این پژوهش در ماه های مه تا اوت ۲۰۱۵ در مزرعه UPark دانشگاه مین امریکا اجرا شد. آزمایشات با استفاده از کرت های خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی انجام گرفت. فاکتورهای اصلی شامل ۴ فاصله کاشت (۰/۹، ۱/۵، ۲/۲ و ۴/۴ سانتی متر) و فاکتورهای فرعی شامل ۳ زمان برداشت (۵۰، ۷۵ و ۱۰۰ روز پس از کشت) بودند. فاصله بین ردیف های کاشت ۴/۲۵ سانتی متر و هر کرت شامل ۵ ردیف به طول ۲ متر بود. در زمان های ۵۰، ۷۵ و ۱۰۰ روز پس از کاشت، قطر و طول ساقه ۳۰ نمونه از هر سه ردیف میانی هر کرت اندازه گیری شد. پس از برداشت نمونه ها، اجزای مختلف گیاه (مغز ساقه، پوست ساقه، برگ، ریشه و کپسول میوه) در آزمایشگاه اندازه گیری و درصد وزنی آنها در هر هکتار محاسبه شد. همچنین، بیومتری الیاف پوست و مغز ساقه نیز انجام گرفت. آزمایشات خمیرسازی نیز از پوست و کل ساقه با دو روش دی اکسید گوگرد- اتانول- آب (SEW) و سودا صورت گرفت. تمام آنالیزهای آماری با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شد و مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح ۱ و ۵ درصد انجام گرفت. یافته ها: نتایج آنالیز واریانس نشان داد که اثر عوامل متغیر بر طول و قطر ساقه بزرک در سطح ۱ درصد معنی دار بود، در حالی که اثر متقابل آنها معنی دار نبود. افزایش فاصله کاشت منجر به عملکرد بیشتر ساقه، ریشه، برگ و کپسول میوه شد. با وجود کاهش درصد پوست ساقه بزرک از ۳۳ به ۴/۲۵ درصد زمانی که فاصله کاشت از ۹/۰ سانتی متر به ۴/۴ سانتی متر افزایش یافت، عملکرد کلی ساقه به طور قابل توجهی افزایش یافت. بیش ترین الیاف پوست و مغز (به ترتیب ۴۷۰۰ و ۶۰۸ میکرون) در فاصله کاشت ۹/۰ سانتی متر و کمترین آن ها (به ترتیب ۴۰۸۰ و ۵۱۰ میکرون) در فاصله کاشت ۴/۴ سانتی متر مشاهده شد. نتایج خمیرسازی از کل ساقه بزرک به دو روش سودا و SEW نشان داد که بیش ترین و کم ترین درصد بازده به ترتیب با مقادیر ۹/۶۲ و ۵۷/۴۸ درصد مربوط به زمان های ۳۰ و ۹۰ دقیقه فرآیند SEW می باشد. نتایج آنالیز واریانس نشان داد اثرات مستقل فاصله کاشت و اجزای ساقه بر عدد کاپای خمیر SEW به ترتیب در سطوح ۵ و ۱ درصد معنی دار بود. بیشترین عدد کاپای خمیر (۱۲/۶۲) مربوط به خمیر حاصل از مغز بزرک کاشته شده در فاصله ۴/۴ سانتی متر بود، در حالی که کمترین آن (۸۸/۱۴) مربوط به پوست بزرک با فاصله کاشت ۹/۰ سانتی متر بود. طبق گروه بندی آزمون دانکن، اختلاف معنی داری بین مقادیر عدد کاپای خمیر حاصل از مغز کتان کاشته شده در فواصل ۹/۰ و ۴/۴ سانتی متری مشاهده نشد. نتیجه گیری: با افزایش فاصله کاشت گیاه بزرک: به لحاظ کمی، عملکرد پوست و مغز ساقه افزایش می یابد. به لحاظ کیفی، طول الیاف پوست و مغز کاهش می یابد؛ به گونه ای که همواره طول الیاف پوست درحدود ۸ برابر طول الیاف مغز می باشد. به لحاظ خمیرسازی نیز عدد کاپا و بازده خمیر SEW حاصل از پوست و همچنین مغز ساقه افزایش می یابد.

بزرک, فاصله کاشت, فرآیند سودا, فرآیند SEW, خمیرسازی