علی اصغر محمودی - استاد مدعو گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند
سیدرضا رافعی - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه بیرجند
جواد خدادوست - استاد مدعو گروه باستان شناسی دانشگاه تربت حیدریه
سجاد ذوالفقاری - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه بیرجند
اکبرپور قاسم - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه بیرجند

بررسی­های باستان­شناسی در حاشیه کویر مرکزی و کویر لوت ایران حاکی از وجود راه­های مهمی ست که برای ارتباط شهرها و مراکز جمعیتی ایجاد شده است. وجود بقایای معماری به­ویژه کاروانسرا در حاشیه این راه­ها نشان از اهمیت آن دارد. این راه­ها برای مقاصد مختلف اقتصادی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و ... ایجاد شده است. حکومت­های وقت برای امنیت این راه­ها علاوه بر ساخت فضاهای استراحتگاهی که بعضی مواقع جنبه دفاعی داشت؛ سازه های دیگری همچون قلعه و برج­های نظامی در مسیر جاده­های مهم می­ساختند. قلعه مکشور واقع در منطقه حفاظت شده نایبند خراسان جنوبی یکی از سازه­های دفاعی مهم در مسیر جاده خراسان – کرمان معرفی می­شود. این قلعه به احتمال زیاد در دوره صفویه تا قاجار برای حراست از کاروانیانی ساخته شده که از این مسیر مهم عبور می­کردند. روش تحقیق در این پژوهش، از نوع توصیفی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه­ای بوده و با بهره­گیری از مستندات تاریخی از جمله کتب جغرافیایی و سفرنامه­ها به تجزیه و تحلیل داده­ها پرداخته شده است. پرسش اصلی این پژوهش این است که نقش قلعه مکشور در تامین امنیت منطقه و حاشیه کویر لوت چیست؟ و آیا سازه­های دیگری در ارتباط با قلعه در اطراف آن طراحی شده­است؟ نتایج امر نشان می­دهد، به­دلیل حفظ امنیت جاده­های مهمی که از شهرهای مرکزی و بخش های کویری عبور می­کند و حفظ جان و مال کاروانیان اقدام به ساخت سازه­های دفاعی و نظامی می­شده است، در مجاورت این قلعه رباط و حوض انباری جهت اسکان مسافران و کاروانیان مسیر جاده خراسان و کرمان نیز احداث شده است. در واقع فضاهای معماری منطقه مورد مطالعه بین دو منزل کاروانسرای چشمه آبگرم و نایبند ساخته شده اند.

قهستان, راه خراسان – کرمان, امنیت, معماری, قلعه مکشور