عادل سلطانی - گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
رضا قضاوی - گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
سیامک دخانی - گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده مبسوطمقدمه: منابع آب وخاک از مهم­ترین عوامل تولید انرژی موردنیاز انسان­ها هستند. به منظور حفاظت از منابع آب وخاک برحسب شرایط هر منطقه شیوه­های مدیریتی مختلفی اعمال می­شود. مشارکت همگانی آبخیزنشینان و تغییر در رفتار آن­ها از ابزارهای اساسی هر برنامه مدیریتی پایدار خواهد بود. ازآنجاکه هنجارها بر مشارکت و رفتار جوامع محلی اثرگذار است؛ بنابراین، هدف از این پژوهش بررسی هنجارهای موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در اجرای پروژه­های حفاظت آب وخاک است.مواد و روش ­ها: این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفت. به این منظور حوزه آبخیز بنچله در شهرستان روانسر به عنوان منطقه موردمطالعه انتخاب شد. برای جمع­آوری اطلاعات میدانی، از پرسشنامه استفاده گردید. جامعه آماری این تحقیق کلیه سرپرستان خانوارهای آبخیزنشینان این حوزه به تعداد ۵۶۹ نفر بودند. از میان آن­ها با استفاده از فرمول کوکران و تطبیق با جدول مورگان، ۲۲۹ نفر با روش تصادفی ساده مورد پرسش­گری مستقیم قرار گرفتند و پرسشنامه­ها را تکمیل نمودند. محور پرسش­ها متمرکز بر سه متغیر وابسته (هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی) است که بر شاخص مشارکت و رفتار آبخیزنشینان اثرگذار هستند؛ بنابراین هرکدام از این متغیرها، از گویه­های متعددی تاثیرپذیر هستند. در بخش تجزیه وتحلیل اطلاعات جمع آوری شده از آماره­های توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و غیره) و آماره­های استنباطی (آزمون همبستگی اسپیرمن و رگرسیون گام به گام) استفاده شد. با توجه به این که در مطالعه سه گروه متغیر وابسته (قانونی، باوری، مشارکتی) تحت تاثیر گویه­های متفاوت بوده و چند متغیر مستقل وجود داشته است، از رگرسیون گام به گام استفاده شد. قبل از انجام رگرسیون برای بررسی آزمون هم­خطی، میزان هم­خط بودن متغیرهای مستقل موردنظر، موردبررسی قرار گرفتند. همچنین، برای تعیین اهمیت نسبی هر یک از متغیرهای مستقل در میزان مشارکت و رفتار آبخیزنشینان از مقادیر استانداردشده بتا استفاده شد.نتایج و بحث: نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های هنجارهای قانونی موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب وخاک نشان می­دهد که گویه­های "افرادی که به منابع آب وخاک آسیب می زنند باید جریمه شوند" و " قوانین موجود برای متقاعد کردن افراد در زمینه حفاظت از منابع آب وخاک مفید است" به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی هنجارهای قانونی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان دارد. نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های باورهای هنجاری موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب وخاک نشان می­دهد که بیشترین میانگین رتبه­ای مربوط به "جامعه از من انتظار دارند که به منابع آب وخاک آسیبی نزنم." و کمترین رتبه مربوط به "کارشناسان انتظار دارند تا خاک را تخریب نکنم." است. نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های هنجار مشارکتی موثر بر مشارکت و رفتار مشارکتی آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب وخاک نشان می­دهد که از دیدگاه آن­ها گویه "در احداث سدهای رسوب­گیر داوطلبانه مشارکت می­کنم." و گویه "حاضرم برای اجرای پروژه­های حفاظت از آب وخاک، هزینه پرداخت کنم." به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه­های حفاظت از آب وخاک دارد. نتایج حاصل از آزمون اسپیرمن نشان داد که هر سه متغیر مستقل هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان رابطه مثبت و معناداری دارند. همچنین، نتایج حاصل از رگرسیون و مقادیر بتا نشان داد که به ترتیب شاخص­های هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی دارای بیشترین اولویت در مشارکت و رفتار جوامع محلی بودند.نتیجه ­گیری: نتایج میانگین رتبه­ای هر یک از گویه­های مشارکت آبخیزنشینان و رفتار آن­ها برای مشارکت در پروژه­های حفاظت از آب وخاک نشان می­دهد که گویه­های مراقبت آبخیزنشین­ها از پروژه­ها پس از اتمام آن، مشارکت در پروژه احداث سیل­بند ملات-سیمانی بیشترین تاثیر را بر روی میزان مشارکت و رفتار مشارکتی آن­ها دارند. همچنین، گویه­های مشارکت در پروژه ساخت سیل­بند گابیونی و تمایل و نیت آبخیزنشین­ها نسبت به حفاظت آب وخاک کمترین تاثیر را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان نسبت به حفاظت از آب وخاک داشتند. به طورکلی، توجه به هنجارها، باورها، رفتارها و نگرش­های جوامع محلی باید در دستور کار مدیران و برنامه­ریزان قرار بگیرد تا مسیرهای حفاظتی از منابع آب وخاک هموار شود.

رگرسیون, حوزه آبخیز, هنجار, فرمول کوکران, پرسشنامه