غلامرضا یزدانی - کارشناس ارشد حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی، دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، موسسه آموزش عالی سراج، تبریز، ایران
بهرام احمدخانی ملکی - استادیار گروه معماری و شهرسازی، موسسه آموزش عالی سراج، تبریز، ایران.

محراب گچی مسجد جامع مرند یکی از معدود محراب های گچی دوره ایلخانی است. به گواه کتیبه ای از این محراب، سال ساخت آن ۷۳۱ هجری قمری است. این محراب در مقایسه با محراب های هم دوره ی خود، یکی از محراب های پر کتیبه است. هنرمند خطاط برای نمود زیباتر از انواع خطوط زمان خویش بهره برده است. خطاط، هر یک از کتیبه ها را به فراخور مکان و متن، با خطی ویژه و حجمی مناسب در جای جای محراب گنجانده است. کتیبه ها با دقت انتخاب و جانمایی شده اند. برای استخراج پیام های حکمی مستتر در کتیبه ها لازم بود ابتدا متن کتیبه ها مشخص شوند. بررسی مطالعات گذشته (اعم از کتاب و مقاله) بیانگر خوانش بسیار محدود و اغلب ناقص و گاهی اشتباه متن ها بود. با بررسی میدانی، عکاسی دقیق، مراجعه به عکس های قدیمی و مطالعات توصیفی – تحلیلی، در گام نخست متن کامل کتیبه ها خوانده شدند. متن های از قبل خوانده شده، بازخوانی و اصلاح شدند. سپس کتیبه های خوانده نشده قرائت شدند. به استثنای یک کتیبه که تقریبا به صورت کامل از بین رفته و مخدوش شده، تمام کتیبه ها استخراج شدند. برای اطمینان از متن کتیبه ها، با مراجعه به منابع معتبر روایات و احادیث، صحت آنها تایید شد. پس از خوانش متن کتیبه ها، پیام های مستتر و اسرار حکمی نهفته در متن ها (اعم از آیات، احادیث و متن های توصیفی) استخراج و بررسی گردید. در محراب مسجد جامع مرند سه آیه قرآنی، ده حدیث و سه متن توصیفی نقش شده است. بانیان و سازندگان محراب، پیام های مهمی را در قالب کتیبه منتقل نموده اند که در بررسی ها به آنها پرداخته شد. محور آیات و احادیث، ایمان به خدا، نشان دادن جایگاه مسجد، وظیفه ی مومنان، اهمیت نماز و ... است. با مشخص شدن متن کتیبه ها امکان مرمت، تکمیل و اصلاح قسمت های آسیب دیده و از بین رفته نیز فراهم شد.

محراب، مسجد جامع مرند، گچبری، کتیبه، حکمت.