رضا نظری ارشد - استادیار گروه باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

بافت قدیم شهرها را می توان حافظه ی تاریخی آنها به شمار آورد. این مجموعه ها، گنجینه های گرانبهایی از تاریخ تمدن ملت ها و اقوام مختلف را در خود جای داده و فرهنگ ، اعتقادات مذهبی ، فنون و هنرهای بانیان، حامیان و اوضاع و شرایط مختلف فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و ... جامعه ی خود را در اختیار محققان رشته های گوناگون قرار می دهند. شهر کهن همدان، آثار قابل توجهی از قرون مختلف اسلامی به خصوص دوره ی قاجار را در خود جای داده است . به رغم اهمیت و نقش این شهر در شکل گیری برخی تحولات تاریخی ، سیاسی ، اجتماعی و... در دوران اسلامی خصوصا دورهی قاجاریه ، مطالعات باستانشناسی مستمر و هدفمندی در آن به منظور شناخت ویژگی های کارکردی عناصر معماری و برهمکنش بانیان، حامیان و آثار معماری موجود به انجام نرسیده و پرسش های فراوانی در خصوص ویژگی های ساختار فضایی و خصوصیات معماری بناهای قاجاری این شهر تاریخی بی پاسخ مانده است . هر چند بافت تاریخی همدان به دلایل مختلف از جمله طراحی و اجرای میدان مرکزی شهر و شش خیابان شعاعی منشعب آز آن به وسیله ی مهندس آلمانی ”کارل فریش ” در آغاز قرن بیستم و دورهی پهلوی اول و ساخت وسازهای بی رویه و بی ضابطه ی پس از آن که شوربختانه تا عصر حاضر نیز تداوم دارد، آسیب فراوانی دیده است ، لیکن تعدادی از بناهای تاریخی و ارزشمند آن از گزند ایام و دست اندازی های گوناگون سالم ماندهاند که با مطالعه ی آنها می توان ویژگی ها و جریانات حاکم بر پدیدآیی این آثار را تا اندازهی زیادی بازیابی و بازشناسایی نمود. در این مقاله سعی بر آن است سه نمونه از بناهای اربابی و حاکمیتی شهر همدان (عمارت بهاءالملک ، باغعمارت نظری و باغعمارت آمریکایی ها) بازمانده از عصر قاجار معرفی و سپس ویژگی های معماری و آرایه های وابسته به معماری آنها و نیز علل و عوامل سیاسی ، تاریخی و اجتماعی که موجب پیدایی این بناها در دوره ی قاجار و استمرار حیات آنها در دوران سپسین شدهاند، تشریح و تبیین گردند.

همدان، دوره ی قاجار، بناهای حکومتی ، ویژگی های معماری .