احسان رنجبر - دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه تربیت مدرس
محمدرضا مهربانی گلزار - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تهران
مهدی فاطمی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر دانشگاه تربیت مدرس

باغ ایرانی در یک گستره جغرافیایی از هند تا تبریز و از سمرقند و بخارا تا شیراز و مرزهایی فراتر از این محدوده ، متناسب با شرایط اقلیمی و دوره تاریخی خاص خود در فرمها و شکل های گوناگون تجلی پیدا کرده است. یکی از نقاط شکل گیری شیوه خاصی از مفاهیم باغ ایرانی ، شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است . بیرجند به عنوان شهری که رونق و شکوفایی خود را در دوره صفویه به دست آورده ،دارای مجموعه ای از باغهای تاریخی متعلق به اواخر دوره زندیه ، دوره قاجار و پهلوی اول است. بررسی ویژگی ها و شاخصه های باغ های بیرجند در مقایسه با دیگر باغهای ایران نشان از شیوه متفاوتی از طراحی دارد. شاخصه های 8 باغ تاریخی اکبریه ، شوکت آباد ، رحیم آباد ، بهلگرد مود ، امیرآباد ، معصومیه و طوغان نشان می دهد که ترکیب خصوصیاتی همچون عدم حضور محور آب ، اتصال به بافت روستایی ، محور اصلی درخت کاج ، شاه نشین میان استخر ، شکل گیری حوض خانه ، باغ قلعه ای بودن و محور قوی ممتد ، شیوه باغسازی بیرجند را از دیگر نقاط ایران متمایز می کند. این نوشتار با تکیه بر دوره های تاریخی ، اقلیم و معماری بیرجند ، به دلیل کمبود اطلاعات کافی در مورد باغسازی بیرجند ، ابتدا به معرفی ویژگی های معماری این باغ ها پرداخته و سپس در یک تحلیل قیاسی زمینه های لازم جهت شناخت شیوه خاص باغسازی بیرجند را فراهم می آورد.

بیرجند ، باغ ایرانی ، کاج ، باغ ـ قلعه