پرویز عبدی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام زنجان

خشکی و کم آبی از یک طرف و وضع کوهستانی به خصوص شیب مناسب اغلب اراضی فلات ایران از طرف دیگر موجب گردیده حفر قنوات و استفاده از آبهای زیرزمینی از قیمی ترین ایام تاریخ مورد توجه خاص ایرانیان قرار گیرد. بر اساس اطلاعات و آمار موجود در حدود 32 هزار رشته قنات در کشور وجود دارد که نزدیک به 14 درصد آب کشاورزی از ان تامین می شود. با توجه به تاثیر قنوات در زندگی اجتماعی و اقتصادی انسان به منظور حفظ، احیا و نگهداری قنات ها به ویژه استفاده از ظرفیت های این پدیده در این تحقیق به بررسی وضعیت قنوات استان زنجان از نظر کاربری حفظ و نگهداری و ارائه راهکارهایی برای بهینه سازی و ارتقای بهره برداری و احیای آن پرداخته می شود بدین منظور ابتدا اقدام به جمع آوری اطلاعات و داده های موجود از قنوات استان گردید و سپس با گروه بند قنوات در دو گروه قنوات دایر و قنوات متروکه با انجام پیمایش صحرایی نسبت به بررسی وضعیت فعلی آنها اقدام شد. مطالعات صحرایی از طریق بررسی های فنی و تحقیق و مصاحبه با بهره برداران صورت گرفته و در نهایت با جمع بندی اطلاعات بدست امده راهکارهایی جهت ارتقای بهره برداری و احیا قنوات متروکه ارائه گردیده است. بر اساس نتایج بدست آمده از این تحقیق در استان زنجان نزدیک به 950 رشته قنات وجود دارد که از این تعداد 729 رشته با میزان تخلیه 120 میلیون متر مکعب دایر بوده و بقیه بصورت مروکه باقی مانده اند. از دلایل خشک شدن و مروکه ماندن قنوات می توان به مواردی چون خشکسالی و پایین افتادن سطح آب زیرزمینی ، عدم انجام مرمت و لایروبی سالانه ، مهاجرت بهره برداران و بلا استفاده ماندن قنات و حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در شعاع تاثیر قنوات اشاره نمود. حجم آب تخلیه سالانه قنوات موجود در سطح استان در حدود 15 درصد حجم تخلیه آبهای زیرزمینی استان را شامل می شود و با توجه به تامین حدود 65 درصد نیاز آبی استان از منابع آب زیرزمینی اهمیت توجه به حفظ و نگهداری و مرمت و احیای قنوات ضرورت داشته و بسیار حیاتی می باشد . بر اساس بررسی های صورت گرفته کنترل و مهار آبهای سطحی در حوزه های بالادست قنوات و تغذیه آن به داخل زمین به صورت پخش سیلاب انجام عملیات مرمت و لایروبی به صورت مستمر ، ممنوعیت حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در شعاع تاثیر قنوات و مهمتر از همه ترویج و تشویق بهره برداران نسبت به حفظ و نگهداری و بهره برداری مناسب از این منابع عظیم آبی از طریق اعطای کمک های مالی و فنی از راهکارهای قابل اجرا در این زمینه می باشد به طوری که انجام این کارها در تعدادی از روستاها منجر به احیای چند رشته قنات و رونق فعالیت های مرتبط به آن در منطقه شده است.

قنات، آب زیرزمینی، استان زنجان