محمد کیانی - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی مدرس مرکز آموزش علمی کاربردی واحد مرودشت
بهمن فیروزمندی شیره جین - دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

در حدود پنج کیلومتری جنوب شرقی شهر داراب، در دامنه کوه پهنا، بنای شگفت انگیزی با طرح چلیپا صلیبی شکل وجود داردکه امروزه به نام مسجد سنگی مشهور است و به صورت کامل در دل صخره کوه کنده شده است. نقشه بنای مسجد، عبارت از محوطه صلیبی شکلی است که در اطراف آن، دورتادور، رواقی با جرز، ستون و دهانه های طاقدار قرار گرفته است. پوشش چهار بازوی محوطه صلیبی شکل، به صورت طاق گهواره ای ساخته شده اما پوشش بخش میانی را به صورت مربع بریده و فضای روبازی تهیه دیده اند و در زیر آن و وسط تالار، حوض چهار گوش کم عمقی ساخته اند . در دوره اتابکان فارس، در ضلع جنوبی تالار صلیبی شکل، محرابی سنگی تراشیده و سه کتیبه در بازوی جنوبی تالار و اطراف محراب، حجاری کرده اند. متاسفانه بخش عمده کتیبه ها آسیب دیده است، با این حال می توان نام اتابک ابوبکر و تاریخ 151 هجری قمری را در آن مشاهده کرد. طولانی ترین قسمت بنا، طول شرقی غربی است که از در ورودی شروع می شود. ورودی های آن در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی تقریبا 02 متر است. طول دو سوی دیگر مسجد که یکی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی قرار دارد حدود 11 متر است. برخی از محققان معتقدند که این بنا ابتدا یکی از معابد مهم مهر پرستان آریایی بوده که در دوران ساسانیان تبدیل به آتشکده گردیده است . در این نظر اگر برای مسجد کارکردی بهعنوان معبد مهری قائل شویم و از آنجائیکه پیروان آئین مهر مراسم مذهبی خود را در ابتدا در فضای غارها انجام میدادند به صحت نزدیکتر است که نحوه ساخت را بر اثر وسعت دادن به فضای یک غار بدانیم که در ابتدا برای پیروان آئین مهر مقدس بوده است و بعدها با گسترش آئین، این غار با وسعت دادن فضای آن تبدیل به معبد مهری شده است. در این مقاله نگارندگان برآنند ضمن مطالعه و معرفی بنای مسجد سنگی داراب بهعنوان نمونهای از معماری صخرهای یا دست- کند ، به بررسی عملکرد این بنا از پیش از اسلام به دوره اسلامی براساس شواهد باستانشناختی و همچنین مدارک موجود همچون کتب تاریخی و جغرافیایی قدیمی بپردازند.

مسجد سنگی، داراب، اسلامی، چلیپا، مهرپرستی