رضا رضالو - استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

در دوره مفرغ جدید در منطقه مورد مطالعه برای اولین بار جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی شکل می گیرد. در این دوره محوطه های استقراری که در عصر مفرغ میانی تعدادشان کاهش یافته بود، افزایش پیدا می کند. مهمترین ویژگی الگوی استقراری این دوره در دشت اردبیل، ساخت قلعه هایی با مصالح سنگی خشکه چین می باشد. صدها نمونه از این قلعه ها را می توان در سرتاسر منطقه ارمنستان، مناطق مرتفع گرجستان و در غرب جمهوری آذربایجان در طول رود کورا، مشاهده نمود. موقعیت قرار گیری این قلعه ها به گونه ای است که به آسانی قابلیت دفاع دارند؛ یعنی همگی این قلعه ها بر بالای تپه ها و برآمدگی های صخره ای که از یک یا دو جهت وحتی بیشتر، توسط عوامل طبیعی همچون پرتگاهها پوشش دفاعی دارند، ساخته شده اند و از جهات دیگر که نفوذ پذیر می باشند، توسط دیوارهای دفاعی سنگی محافظت گردیده اند. دیوارهای دفاعی عموما در شیب تپه ها بنا شده اند. مصالح استفاده شده برای ساخت این دیوارهای دفاعی شامل سنگهای بزرگ و کوچک است که بصورت خشکه چین و ناشیانه ای کار شده اند. از جمله نکات قابل توجه در این دوره عدم وجود محوطه های استقراری است که در ایجاد آنها عوامل دفاعی در نظر گرفته نشده است.مهمترین محوطه دوره مفرغ جدید در دشت اردبیل، محوطه باستانی قلعه خسرو می باشد که به فاصله 82 کیلومتری شمال غربی شهر اردبیل و بر بالای یک کوه کم ارتفاع قرار گرفته است. در این دوره محوطه های استقراری را می توان در دو رده کلی قلعه های مرکزی و قلعه های اقماری طبقه بندی نمود. مهمترین ویژگی قلعه های مرکزی و از جمله قلعه خسرو می توان به وسعت زیاد آنها و نیز وجود گورستانی بزرگ از نوع گورهای مشخصه عصر مفرغ جدید در کنار آن اشاره نمود. به گونه ای که وسعت محوطه قلعه خسرو در حدود 11 هکتار بوده و گورستانی در کنار آن که در بردارنده 981 گور چهارچینه خرسنگی بوده، بدست آمده است. این قلعه های بزرگ دارای مرکزیت اداری، مذهبی و صنعتی بوده اند.قلعه های اقماری در اطراف قلعه های بزرگی مانند قلعه خسرو ایجاد شده است. به نظر می رسد که کاربرد آنها صرفا نظامی بوده و به احتمال بعنوان پاسگاه به منظور حفاظت راهها و حدود و ثغور قلعه های مرکزی ازتهاجم اقوام مختلف مهاجر ساخته شده اند؛ در بررسی های صورت گرفته در /. پیرامون قلعه خسرو 6 قلعه از این نوع شناسایی گردید. وسعت این قلعه ها کوچک می باشد بطوری که وسعت آنها از 3./ تا 6 هکتار متغیر می باشد. به نظر می رسد که در این دوره می بایست یکسری سازمانهای سیاسی و اداری نسبتا منسجم و مشخص برای ساخت و اداره این قلعه ها وجود داشته باشد.

الگوهای استقراری مفرغ جدید دشت اردبیل