مریم کریم پور - کارشناس ارشد دانشگاه تربیت مدرس
عباس اسماعیلی ساری - استاد دانشگاه تربیت مدرس
مجید افیونی - استاد دانشگاه صنعتی اصفهان

به منظور ارزیابی خطر جذب جیوه توسط گیاه از خاک تیمار شده با لجن فاضلاب، در مرکز ایران در طول پنج سال، آزمایشی با سه سطح لجن فاضلاب 25) ، 50 و 100 مگاگرم در هکتار ) و تیمار شاهد ( بدون لجن ) در قالب طرح پلات های خرد شده و در سه تکرار، به صورت کاملاً تصادفی اجرا شد . در سال اول به کل پلات، در سال دوم به 4/5 ، در سال سوم به 3/5 ، در سال چهارم به 2/5 و در سال پنجم به 1/5 هر پلات لجن اضافه گردید . غلظت جیوه موجود در لجن مصرفی 4-10 میلی گرم در کیلوگرم و حداکثر نرخ بارگیری جیوه لجن در خاک 5 کیلوگرم در هکتار اندازه گیری شد . بعد از پنج سال، از دو عمق 0-20 و 20-40 سانتیمتری خاک، ریشه، ساقه و دانه گیاه ذرت واقع در بخش های مختلف پلات ها نمونه برداری شد . به طور کلی استفاده از لجن باعث افزایش معنی دار غلظت جیوه خاک هر دو عمق گردید . 90 تا 100 درصد کل جیوه ای که در اثر اضافه کردن لجن طی 5 سال گذشته به خاک این منطقه اضافه شده بود، همچنان در عمق 40 سانتی متری سطح خاک قرار داشت . غلظت جیوه موجود در نمونه های خاک در دامنه ای بین 22 میکروگرم در کیلوگرم ( در نمونه های شاهد ) تا 1200 میکروگرم در کیلوگرم ( در پلات هایی که 5 سال متوالی لجن با حجم 100 مگاگرم در هکتار دریافت کرده بودند ) اندازه گیری شد . به طور میانگین غلظت جیوه برای ریشه، ساقه و دانه به ترتیب 91 میکروگرم در کیلوگرم، 9 و 8 اندازه گیری شد . به دلیل وقوع مسأله رقت رشد در اندام های هوایی گیاه ( افزودن لجن موجب افزایش عملکرد گیاه می شود، در نتیجه غلظت جیوه در آنها رقیق شده و کمتر از مقدار واقعی به نظر می رسد ) میزان جذب جیوه در ساقه و دانه ( غلظت جیوه ساقه یا دانه ( میکروگرم در کیلوگرم ) × عملکرد ساقه یا دانه ( کیلوگرم در هکتار ) نیز برآورد گردید . متوسط جذب جیوه ساقه و دانه به ترتیب 0/182563 و 5/103620 میکروگرم در هکتار به دست آمد . غلظت جیوه خاک با نرخ بارگیری جیوه لجن در خاک، و غلظت جیوه ریشه نیز با نرخ بارگیری جیوه در خاک و غلظت جیوه خاک همبستگی مثبت نشان داد . جذب جیوه در ساقه و دانه با نرخ بارگیری جیوه لجن در خاک و غلظت جیوه خاک سطحی همبستگی معنی داری داشت . اما با غلظت جیوه ریشه رابطه ای نشان نداد . احتمالاً جیوه ای که ریشه از خاک تیمارشده با لجن جذب می کند بیشتر در ریشه باقی مانده و میزان انتقال آن به اندام های هوایی گیاه ناچیز است . به نظر می رسد جیوه موجود در دانه و ساقه جیوه ای است که از خاک تیمارشده با لجن تصعید شده و در نتیجه گیاه آن را جذب کرده است .

جیوه، لجن فاضلاب، خاک و گیاه ذرت