محمد لگنهاوسن
منصور نصیری

ده سال پس از انتشار کتاب مشهور ویلیام جمیز، با عنوان انواع تجربه ی دینی، تحقیق عمده ی دیگری درباره ی تجربه ی دینی از سوی هاکینگ با عنوان معنای خدا در تجربه ی بشری، منتشر شد. این کتاب در ایام انتشارش بسیار پر نفوذ بود، اما بیشتر نویسندگان اخیر عمدتاً آن را نادیده انگاشته اند. در این مقاله، با معرفی دیدگاه های کینگ درباره ی تجربه ی دینی، استدلال خواهم کرد که دیدگاه های وی شایسته است. هرچند هاکینگ را معمولاً در فهرست ایدئالیست های امریکایی قرار می دهند، اما وی نقدهای متعددی را بر هگل پذیرفته و بازگو می کند : نظیر این نقد که امر مطلق هگل (the Hegelian Absolute ) جایگزینی برای خدا نیست و تأملات فلسفی نیز جایگزینی برای عبادت خدا نیستند. از سوی دیگر، هاکینگ نقد هگل بر الاهیات مبتنی بر احساس را پذیرفته و به شرح و بسط آن می پردازد. هنگامی که هگل و شلایر ماخر، هر دو در دانشگاه برلین بودند، هگل به تندی، الاهیات موردنظر شلایر ماخر را، به عنوان نوعی خردستیزی، نقد می کرد. هاکینگ نیز به همین ترتیب، ویلیلم جمیز را به دلیل بی اعتناعی به نقش عقل و مفهوم پردازی در حیات دینی به باد انتقاد می گیرد.