میترا عطاآبادی - دانشجوی کارشناسی ارشد خاکشناسی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلام
مهران هودجی - استادیار گروه خاکشناسی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خو
پیام نجفی - استادیار گروه خاکشناسی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خو

زیست ردیابی یکی از راههای ارزان، ساده و مناسب بررسی کیفیت هواست و به پروسه ای اطلاق می گردد که در آن از طریق موجودات زنده و یا اجزای تشکیل دهنده آنها می توان به اطلاعاتی کمی پیرامون کیفیت محیط دست یافت. فعالیت های صنعتی باعث ورود مقادیر قابل توجهی از عناصر سنگین به اتمسفر می گردد و استفاده از پتانسیل زیست ردیابی گیاهان رشد یافته در مجاورت مناطق صنعتی می تواند در ارزیابی آلودگی هوا با این فلزات راهگشا باشد. هدف از این پژوهش ارزیابی آلودگی فلزات آهن و نیکل در مجاورت منطقه صنعتی فولاد مبارکه با به کارگیری تکنیک زیست ردیابی در شماری از درختان رشد یافته در این منطقه صنعتی بوده است. این بررسی در دو بخش خاک و گیاه صورت گرفت. در بخش خاک، غلظت کل و قابل استخراج با DTPA فلزات آهن و نیکل و برخی پارامترهای موثر بر مقدار قابل جذب این عناصر چون pH، ظرفیت تبادل کاتیونی، مواد آلی و درصد کربنات کلسیم در خاک سطحی (30-0 سانتی متری) پیرامون گونه های گیاهی اندازه گیری گردید. در بخش گیاه نیز غلظت این دو فلز در برگ 5 گونه درختی شامل: کاج ایرانی، سرو نقره ای، اقاقیا، سنجد و بلوط به وسیله دستگاه ICP- AES اندازه گیری شد، برای تشخیص امکان وجود آلودگی، غلظت های اندازه گیری شده با حد استانه آلودی این دو عنصر در خاک و گیاه مقایسه گردید. همچنین برای حصول اطمینان از منشاء آلودگی فلزی در گیاهان مورد مطالعه (خاکزاد یا هوازاد) از تیمار شستشو با آب مقطر استفاده شد و بازده شستشوی فلزات مورد مطالعه در هر گیاه بدست آمد. مقایسه غلظت کل آهن و نیکل با حد آستانه آلودگی این دو فلز در خاک تنها امکان آلودگی نیکل را مطرح نمود، اما به واسطه وجود بیش از 60 درصد آهک در خاک سطحی بیرامون گونه های گیاهی که با pH بالاتر از 8 همراه بوده، تنها درصد ناچیزی از کل فلزات مورد مطالعه در اختیار گیاه قرار گرفته است (درصد قابل استخراج آهن و نیکل با عصاره گیر DTPA به ترتیب 0/05 و 3/74 بوده است). مقایسه محتوای فلزات دربرگ درختان با حد آستانه آلودگی آنها در گیاهان سطوحی از آلودگی این دو فلز را در منطقه منعکس نمود، بطوریکه غلظت آهن و نیکل به ترتیب در 60 و 100 درصد گونه ها فراتر از حد آستانه آلودگی این عناصر در گیاهان (حد آستانه آلودگی Fe:750 ppm و Ni:3 -50 ppm) قرار داشت و حداکثر انباشتگی در برگهای فلسی شکل سرو نقره ای مشاهده گردید و با سایر درختان اختلاف معنی دار نشان داد. کاهش معنی دار غلظت آهن و نیکل در برگ غالب گونه های درختی به واسطه اعمال تیمار شستشو که به ترتیب با بازده شستشوی 45 و 33 درصد برای این عناصر همراه بوده است، و از طرف دیگر مقایسه غلظت فلزات در برگ با مقدار قابل جذب آنها در خاک، حاکی از هوازاد بودن منشا آلودگی آهن و نیکل در گیاهان مورد مطالعه بود. در مجموع نتایج نشان داد که برگ گونه های درختی همیشه سبز به ویژه مخروطیان برای ردیابی امکان وجود آلودگی آهن و نیکل در منطقه مورد مطالعه از قابلیت مناسبی برخوردار بوده است.

زیست ردیابی، آلودگی، آهن، نیکل