سمیه رمضان ماهی - دانشجوی دکتری فلسفه هنر، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران

هنر ایرانی- اسلامی، بیش از آن که تجسم فرم باشد، تجسم انگاره های معناست. به بیان دیگر، شناخت معانی پنهان در متون ادبی و عرفانی، راهی به تحلیل تصویر و گشایش رمزگان های تصویری مستتر در نگاره می گشاید که بدون شناخت آن ممکن نیست. در این میان یکی از نمادهای تصویری خاص هنر ایرانی- اسلامی، که نمونه آن در دیگر تمدن ها نادر است، تجلی عنصرآتش به عنوان نمادی از الوهیت اولیاءالله بر گرداگرد سر پیامبران و امامان در شریعت اسلامی است. آتشی که بیانی از هاله قدسی است، اما نه در شکل متعارف مانوی ، بودایی و مسیحی، بلکه در هیات شعله و زبانه آتش. در این مقاله، نویسنده به دنبال چرایی این موضوع، ابتدا به جایگاه آتش در تفکر سنتی می پردازد و سپس وجوه افتراق و اشتراک بینش اسلامی با دیگر ادیان را بیان می کند و پس از این مهم، با تحلیل نگاره های ایرانی- اسلامی از ادوار مختلف تلاش دارد انواع تجلی معانی آتش را در سنت تصویری بازشناسد و پس از دسته بندی انواع آتش، مانند آتش مادی، آتش معنوی، آتش بهشتی، آتش جهنمی، نور الهی، انواع شکلهای تصویری آن را طبقه بندی کرده و سنت های تصویری فرم و رنگ آتش را در نگارگری ایرانی- اسلامی بیان می کند. در نهایت چنین نتیجه می شود که نگارگر ایرانی، در اعصار گوناگون از تمایز میان آتش نور الهی و آتش سوزاننده مطلع بوده است و آن را در تمایز میان فرم و رنگ انواع آتش به تصویر کشیده است. هرچند که ممکن است، مبانی نظری آن در دل تاریخ حل شده باشد، اما تاثیر آن، همواره به صورت یک سنت، در فرهنگ تصویرسازی ایرانی- اسلامی باقی مانده است.

رموز آتش، نور الهی، آتش نور الهی، شمسه، نور و نار در عرفان اسلامی