علی زنگی آبادی - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان
ابوذر بخشی - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان

شهر قم یکی از شهرهای در حاشیه کویر و مرکزی ایران است که از لحاظ استراتژیک و مذهبی شهری مهم در تاریخایران بوده و به دلیل وجود حرم حضرت معصومه (س)، مسجد مقدس جمکران و مزار امامزادگان و بزرگان در آن، دارابودن شان مرکزیت برای روحانیت و پایگاه انقلاب اسلامی، قرار گرفتن در یک منطقه حساس مذهبی، تجاری و ارتباطیو نزدیکی به پایتخت سیاسی کشور از موقعیت ویژه و حساسی برخوردار است. این شهر مانند بسیاری از شهرهای دیگر بامشکل گسترش بی رویه روبرو است و با وجود اینکه از نظر شرایط طبیعی و اقلیمی وضعیت مناسبی ندارد و از طرفی ازکمبود منابع آب و کاهش سطوح سفره های آب زیرزمینی رنج می برد، اما روز به روز بر جمعیت و وسعت آن افزوده می-شود و به همین نسبت، مشکلات آن نیز افزایش می یابد. سیل مهاجرت ها به قم موجب گسترش اسکان غیررسمی و درنتیجه، بروز تضادها و ناهنجاری ها شده است. بی تردید مهمترین عامل در رشد و گسترش شهرنشینی قم، قطبیت مذهبی این شهر و همچنین نقش سیاسی- اجتماعی آن است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آورده است، اگر چه عوامل دیگری نظیر: موقعیت جغرافیایی مناسب، نزدیکی به تهران، دارا بودن نقش ارتباطی و وضعیت زیارتی اینشهر نیز در این باره بی تاثیر نبوده است؛ اما همه این عوامل تحت الشعاع عامل مذهبی آن است. از این رو، پژوهش حاضربا روش توصیفی- تحلیلی ، به بررسی روند گسترش این شهر و مشکلات متعددی که گسترش بی رویه شهرنشینی را به دنبال دارد، پرداخته است تا از این بازنگری بتوان نوع جهت گیری و عواملی که سبب گسترش آن بوده اند را شناسایینمود. لذا سعی می شود تا ابتدا با استفاده از روش تحلیل توضیحی فاکتورها، عوامل اصلی موثر در رشد و گسترششهرنشینی قم استخراج و معرفی شده و سپس با استفاده از روش تحلیل مسیر رابطه بین این متغیرها و درجه تاثیر هریک از آنها بر یکدیگر نشان داده شود. هدف اصلی تحقیق، شناخت و بررسی نقش مذهب در گسترش شهر قم می-باشد. جهت گردآوری اطلاعات، تکیه اصلی این مطالعه بر مستندات مرکز آمار ایران، سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان قم، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان قم و شهرداری قم بوده که برای تحلیل آنها از روش تحلیل مسیر و نرم افزار SPSS استفاده گردیده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که عوامل انسانی با میزان 0/811 و عوامل اقتصادی با میزان 0/735 بعنوان معیارهای بنیادی توسعه، بیشترین تاثیرات را در رشد و گسترش شهرنشینی در شهر قم دارند و این عوامل به واسطه عوامل مذهبی (با میزان 0/672) به رشد شهرنشینی شدت داده اند.

شهرنشینی، گسترش، عوامل مذهبی، تحلیل مسیر، شهر قم