محسن احمدوند - دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد
حسین ناصری مقدم - دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

مشهور فقیهان امامی بر این باورند که مسیولیت جنایت خطایی محض (دیه) بر عهده نهادی به نام عاقله یعنی خویشاوندان پدری جانی است. این حکم از آغاز با چالش هایی نظیر تضاد با اصل شخصی بودن مسیولیت کیفری روبرو بود که فقیهان را وا داشت تا با ارایه توجیهات متفاوتی، چرایی آن را تبیین کنند. این نوشتار با تکیه بر قواعد، عمومات و اطلاقات قرآنی و با بهره گیری از فقه جواهری در پی اثبات این باور است که این رای، با وجود مخالفانی چون شیخ مفید، اجماعی نیست و عمده مستند مشهور که روایات است، افزون بر تردیدهای جدی به لحاظ سند و دلالت، با عمومات، اطلاقات قرآنی و عقل مستقل، در تضاد است و قدر متیقن ادله روایی که فاقد معارض و مخالف است، ضمان عاقله را تنها در جایی ثابت می کند که عاقله، عهده دار سرپرستی و مواظبت از جانی بوده و یا عرفا مسیول شمرده شود.

عاقله، مسیولیت کیفری، دیه، جنایت خطایی، اصل شخصی بودن مجازات