سید مهدی زرقانی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

کتاب العین خلیل بن احمد فراهیدی، قدیمی ترین فرهنگ نامه عربی است که در اختیار داریم. در مباحث مقدماتی اشاره کرده ایم که هرچند منابع تاریخی نشان می دهند اثر ابن عباس خصلت معجم گونه دارد، اما اطلاق اصطلاح نخستین معجم تنها زیبنده کتاب العین است. مقاله با توضیحات فرامتنی درباره زندگی و اثر خلیل بن احمد آغاز می شود. نیز اشاره کوتاهی کرده ایم به نخستین فرهنگ نامه های عربی تا حدود قرن چهارم. در بخش منبع شناسی تحقیق گفته ایم که غیر از اثر خلیل بن احمد، المعرب جوالیقی، لسان العرب ابن منظور از منابع کلاسیک و الالفاظ الفارسیه المعربه اثر سید ادی شیر، معجم-المعربات الفارسیه نوشته محمد التونجی و المعرب و الدخیل فی المعاجم العربیه نگاشته نصر علی به عنوان منابع اصلی تحقیق انتخاب شده اند؛ هر کدام به دلیلی. محور تحقیق، کتاب العین است و این که حضور کلمات فارسی در نخستین فرهنگ نامه عربی چگونه است و منابع دیگر فقط در جهت توضیح بیشتر مورد استفاده قرار گرفته اند. مقاله شامل پنجاه و دو کلمه و ترکیب فارسی است که در کتاب العین آمده است؛ چه مواردی که مولف به فارسی بودن آن ها اذعان کرده و چه کلمات فارسی که وی به کار برده، اما به فارسی-بودن آن ها اشاره نکرده است. این مقاله نشان می دهد کلمات فارسی در قرن دوم هجری چندان در میان اعراب متداول بوده که نظر مولف العین را به خود جلب کرده است.

زبان فارسی، فرهنگنامه، معجم، قرن دوم، تاریخ زبان فارسی، کتاب العین