عابد تقوی - استادیار دانشگاه مازندران
محسن قاسمی - عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی گلستان
نفیسه حسنی نیا - فوق لیسانس باستان شناسی

شهر یزد دارای یکی از وسیع ترین بافتهای تاریخی کشور می باشد که انسجام آن تا حدود زیادی حفظ شده است و زمانی شهر یزد را شکل میداد. این ساختار از همان آغاز از محلات مختلفی تشکیل شده بود که برخی از آنها در داخل حصار و برخی دیگر در خارج از آن قرار داشتند. مهمترین سوال مطرح شده این است که کدام یک از ساختارهای شهری در شکل گیری و گسترش شهر یزد نقش مهمی داشته اند شهر یزد از ساختارهای مختلفی همانند محلات، بازار، مدارس و ... تشکیل میشد. ساختار اصلی شهر متشکل از محلاتی بود که بوسیله شبکه کوچه ها و گذرهای مختلف، با هم ارتباط داشتند. در این شهر چندین مسجد جامع وجود داشت که مهمترین آنها مسجد جامع قدیم در میانه شهر قرار داشت. در دوره آلمظفر بازار چهارسوق در کنار آن ساخته شد. مدارس، مجموعهها و بناهای عامالمنفعه مختلفی احداث شدند که تاثیر زیادی در شکل گیری برخی از محلات داشتند. مهمترین منبع تامین آب شهر قناتهای متعددی بود که بوسیله پایاب و آب انبار دسترسی را امکان پذیر کرده و آسیاب های متعددی نیز از آن بهره می بردند. درنتیجه می توان گفت در شکل گیری و توسعه شهر یزد عوامل متفاوتی دخیل بودند و هرکدام از آنها موجب شکل گیری و توسعه بخشی از شهر یزد شدند. از دوره آلکاکویه تا دوره آلمظفر تصویر کاملتری از روند تغییرات بوجودآمده در دست است. در این دوران، علاوهبراینکه محلات جدیدی توسط برخی از حکام و بزرگان شکل میگیرد، ساختارهایی بوجود میآید که موجبات تغییر در ساختار کالبدی شهر را به وجود میآورند. این تغییرات یا شامل شکلگیری محله جدیدی در اطراف شهر یزد میشدند(محله امامزاده جعفر) و یا اینکه تغییراتی را در بطن محلات بوجود آورده و بر تعداد محلات تشکیلدهنده شهر یزد میافزود (مانند محله دارالشفاء یا وقتالساعت) محله های مذکور در گذر زمان با دگرگونی ها و تحولات بسیاری روبه رو بوده اند، برخی از آن ها هنگام تشکیل آبادی ها در خارج از شهر تاریخی یزد بوده اند که با توسعه تدریجی شهر و پیوستن به آن بخشی از شهر گردیده اند. تعدادی از آن ها نیز در حوادث سیل سال های 672 و 860 ه.ق به شدت تخریب شده اند که در این میان برخی از آن ها هم زمان دگر بار آباد شده اما بخشی همچون محلات دهاباد ،نرسوآباد و در مدرسه عبدالقادریه هیچ گاه به رونق اولیه دست نیافتند.. در نتیجه میتوان به نقش مهمی که ساختارهای تشکیلدهنده یک شهر در تغییر ساختار کالبدی فضایی آن ایفا میکردند پی برد. همچنین میتوان به برجوباروی شهر اشاره کرد که در حکام مختلف در طی چندین مرحله آن را گسترش داده و برخی از محلاتی خارج از حصار را به مجموعه داخل آن افزوده شده که همین امر باعث بوجودآمدن تغییراتی در شکل نهایی شهر یزد گردید. روش گردآوری اطلاعات نیز مشتمل بر مطالعات میدانی و اسنادی است.

یزد-دوره اسلامی-محلات-مولفه های رشد- شواهد معماری