سید رضا حسین زاده - دانشیار ژیومورفولوژی دانشگاه فردوسی مشهد

رودخانه ها یک واحد کامل ژیومورفولوژی در چشم انداز طبیعی هستند و به عنوان یک سرمایه ارزشمند نقشی حیاتی را برای شهرها دارند. توسعه شهری در ایران عمدتا بدون توجه به حفظ سلامتی اکوسیستم های رودخانه ای صورت گرفته و در بیشتر موارد این منبع عظیم به یک واحد مزاحم برای شهرها تبدیل شده است. آبراهه های اصلی رودخانه ها در محیط های شهری به شدت دستکاری شده تا جایی که نقش آن از رودخانه به کانالی کم عرض برای انتقال رواناب و فاضلاب شهری تنزل یافته است. کانال های سطحی کم عرض و محصور در پشت دیوارها و یا کانال های زیرزمینی کم توان مهمترین ساختارهای جایگزین رودخانه ها در محیط های شهری شده است. رودخانه کشف رود نیز به عنوان خط القعر اصلی دشت مشهد تحت تاثیر آسیب های آنتروپوژنیک و و بخصوص گسترش شهرنشینی به شدت سلامت خود را از دست داده و بازگرداندن سلامتی مجدد به این رودخانه برای ایجاد محیط شهری سالم بسیار اهمیت دارد. بازسازی این رودخانه در درجه اول نیازمند آگاهی از وضعیت تغییرات ناشی از دخالت انسان و خصوصیات ژیورفولوژی گذشته آن بوده و در درجه دوم مستلزم انجام اقدامات متعددی فراتر از یک سری کارهای فیزیکی تنها در قلمرو بستر رود است. در این مقاله ابتدابه طور اجمال به اثرات مستقیم و غیر مستقیم گسترش شهر مشهد بر اکوسیستم رودخانه ای کشف رود پرداخته و سپس اقدامات مدیریتی و اجرایی لازم در جهت بازسازی صحیح رودخانه با تاکید بر ژیومورفولوژی رودخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است. روش مطالعه در بخش اول این مقاله با هدف شناخت تغییرات آنتروپوژنیک، از نوع تاریخی و در بخش دوم از نوع تحلیلی توصیفی و تجربی است. داده های موردنیاز تحقیق از عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای و بازدیدهای میدانی تامین گردیده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که کشف رود از نظر نوع تغییرات به سه بخش قابل تفکیک بوده که متحول ترین بخش آن در بازه شهر مشهد قرار دارد و به شدت از گسترش این کلان شهر متاثر گردیده و در آینده نیز تحت فشار آن خواهد بود. از نظر تاریخی بازه متاثر از شهر مشهد نیز از چشم اندازهای متنوعی برخوردار بوده که آخرین آن محصول دستکاری های شدید بستر رود در قالب طرحی با عنوان احیا رودخانه کشف رود توسط سازمان های مسیول بوده است. این تغییرات البته از منظر اجتماعی و سیاسی مفید به نظر می رسد اما عملیات زودهنگام فیزیکی از دیدگاه ژیومورفولوژی رودخانه ای و معیارهای علمی بازسازی رودخانه ها در سطح جهان چندان مطلوب و کافی نمی باشد. در بازسازی این رودخانه نمی توان آن را به عنوان یک خط در نظر گرفت بلکه سطح یا اکوسیستمی است که با متغیرهای متعدد ارتباط می یابد. در این زمینه بازسازی رودخانه به 12 دسته اقدامات مدیریتی و اجرایی نیاز دارد که مهمترین آنها در چارچوب بازسازی ژیومورفولوژیک از جمله پیکربندی مجدد بستر رود، بازساخت کناره های رود، مدیریت رواناب شهری ناشی از بارش، اتصال مجدد رود به دشت سیلابی، اتصال شاخه های فرعی به اصلی، بازساخت مجدد فرایندهای فرسایش و رسوب، زدودن و یا اصلاح سازه های مهندسی مزاحم و تقویت پوشش گیاهی نوار یا ناحیه کنار رودخانه ایی است. از نظر زیست محیطی نیز مهمترین چالش پیش رو در احیا رودخانه کشف رود ورود فاضلاب خروجی از تصفیه خانه های ناکارا و تقریبا بدون کارکرد شهر مشهد، رواناب های آلوده سطح معابر شهری و دفع زباله و زایدات ساختمانی در بستر شاخه های فرعی و اصلی این رودخانه است.

رودخانه کشف رود، توسعه پایدار، مشهد، آسیب های آنتروپوژنیک، ژیورفولوژی