سیدمحمدامین امامی - دانشیار کانی شناسی و کریستالوگرافی، عضو هییت علمی دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
سجاد پاک گوهر - کارشناس ارشد مرمت اشیاء تاریخی و ریاست موزه آبادان، خوزستان، ایران

شیشه به عنوان یکی از مواد مورد استفاده توسط بشر به صورت یک شی شفاف کدر و رنگی از دیرزمان در صنایع و علم مواد متفاوت مورد توجه بوده است. قدیمی ترین نشانه های استفاده این شیء به هزاره سوم ق.م در منطقه خاور نزدیک و سوریه برمیگردد، لیکن اولین نشانه های کتبی در رابطه با استفاده و ساخت محصولات شیشه ای متعلق به هزاره دوم ق.م در همین مناطق است. مفتولهای شیشه ای چغازنبیل به عنوان اولین اثرات شیشه گری در هزاره دوم ق.م ایران شناخته شده و از اهمیت خاصی از بابت جنس مواد سازنده، روش ساخت، شکل و سبک اختصاصی برخوردار هستند. در این مقاله دو قطعه از مفتولهای شیشه ای چغازنبیل مربوط به هزاره دوم ق.م متعلق به موزه آبادان مورد بررسی های شیمیایی و ساختاری قرار گرفتند. سوال اصلی مورد بحث تعیین ترکیب شیمیایی و بلورین این مواد، و فنآوری ساخت و تعیین درجه حرارت پخت این مفتولهای شیشه ای است. جهت شناسایی ساختار شیمیایی و بافت بلورین این مواد و فن آوری ساخت آنان از روش QPXRD استفاده شد. ریزساختارشناسی و بافت این قطعات با استفاده از روش ESEM-EDX مورد بحث و تحلیل قرار گرفت و درجه حرارت تولید و به وجود آوردن این مفتولها با استفاده از روش آنالیز حرارتی STA در محیط نیتروژن انجام گرفت. مطالعات شیمیایی بیانگر این مهم هستند که این قطعات درواقع سرامیکهای درجه حرارت بالا بوده که در اثر پدیده زینترینگ همراه با ذوب ناتمام یا جزیی به وجود آمده اند. در این خصوص دمای تغییر حالت در شیشه را به عنوان منطقه استراحت در شیشه معرفی میکنند که نوع ساختار به وجود آمده در شیشه بستگی سرعت به تغییر این مرحله گذار دارد. این پدیده صرفا یک پدیده سینتیکی است. درجه حرارت ساخت این مواد به حدود 1000 C تا 1100رسیده و دارای مغز کاملا شیشه ای و لایه های خارجی و داخلی جدایش یافته و بلورین هستند.

شیشه، چغازنبیل، فناوری شیشه گری، کانی شناسی، ESEM-EDX، .STA