مسعود باتر - استادیار گروه مرمت آثار تاریخی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه زابل، زابل، ایران
ملیحه صابرنیا - کارشناس مرمت مرکز حفاظت و مرمت اموال فرهنگی سازمان، کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد، ایران
حسین احمدی - دانشیار گروه مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

مصلای مشهد، یکی از بزرگترین و زیباترین مصلاهای تاریخی ایران است. این مصلا در عصر صفویان و به دستور شاه سلیمان اول صفوی ساخته شده است. طبق کتیبه کاشی کاری ایوان، مصلا در سال 1087 ه.ق، در شرق شهر مشهد بنا شده است. این بنای تاریخی، دارای ایوان مرکزی رفیعی در وسط و دو رواق گنبددار در طرفین است. تزیینات مصلای تاریخی مشهد، شامل: گچبری، کاشیکاری، نقاشی و مقرنس کاری است. در دوران صفویه، تمام بناهای مذهبی با تزیینات کاشیکاری، تزیین میشد. مهمترین عنصر تزیینی مصلای مشهد نیز، تزیینات کاشیکاری است. کاشیهای مصلای مشهد، به رنگهای سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزهای، سبز، زرد و قهوه ای هستند. برای تعیین ترکیب شیمیایی لعاب کاشیها از روش میکروسکوب الکترونی روبشی مجهز به طیف سنج پراکنش انرژی پرتوی ایکس (SEM-EDX)، استفاده شد. بر طبق نتایج، در لعاب کاشیهای معرق این بنا، از اکسید قلع به همراه لعاب سربی برای رنگ سفید، از اکسید منگنز برای رنگ سیاه، از اکسید کبالت همراه اکسید منیزیم و فلویور برای رنگ آبی لاجوردی، از اکسید مس برای رنگ فیروزهای، از ترکیب اکسید آهن و لعاب سربی برای رنگ قهوه ای، از آنتیمونات سرب برای رنگ زرد و از ترکیب لعاب سربی همراه اکسید مس برای رنگ سبز استفاده شده است. مقایسه نتایج حاصل از شناسایی ترکیب لعاب کاشیهای صفوی مصلای تاریخی مشهد با نتایج به دست آمده توسط سایر پژوهشگران، حاکی از تشابه عوامل ایجاد رنگ لعاب کاشیهای به کاررفته در تزیین بناهای تاریخی در طول قرن 17م. (قرن 11ه.ق)، در عصر صفوی در بیشتر مناطق ایران است. علاوه بر این، نتایج حاصل از مقاطع نازک پتروگرافی بدنه کاشیها حاکی از وجود فازهای موسکوویت، هورنبلند، بیوتیت، کواتز و فلدسپار در آنها بود. بر اساس دادههای حاصل از تجزیه و تحلیل کانی شناسی بدنه کاشیها نتایج قابل توجهی در مورد ترکیب این نوع کاشی حاصل گردید.

کاشی معرق، مصلای تاریخی مشهد، پتروگرافی، .SEM-EDX