حسین امیدخواه - دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه کاشان
ندا مهروریان - کارشناس باستان شناسی

به رغم آنکه آجر به دلیل برخورداری از خواص آمودی ، ساختاری و نیز بازتاب اصل بوم آوردی از بدو پیدایش تا کنون برای ساختار و تزیین بناهای مرکز فلات ایران به کار رفته است اما در اواخر عهد قاجار و اوایل عصر پهلوی در سردر بناهای قم این عنصر نمود تزیینی به خود گرفته است. چرا که بیشتر سردرهای دوره های پیش گفته دارای نقوش گوناگون - بیشتر عناصر ایرانی و بعضا غربیهستند. از جمله مهمترین شیوه های تزیینی این سردرها، استفاده از آجرهای تراش و قالبی است که کارکردی صرفا تزیینی دارند. البته متاسفانه بیشتر این نوع تزیینات به دلیل روند نوسازی و بهسازی در معرض آسیب قرار دارند. اهمیت این پژوهش و بررسی در آن است که این تزیینات را رو به ویرانی را مستندنگاری نموده است در این مقاله نگارندگان با کاربستی ترکیبی که مبتنی بر پیمایش محیطی ، تهیه اسناد دیداری است ، گونه های متنوع آجرهای تراش و قالبی را بازشناسی و طبقه بندی نموده اند که شامل سه نوع طرح کلی و دو شیوه اجرا می باشد. نکته حایز اهمیت این است که عناصر تزیینی آجرهای قالبی با ویژگی های جمعیت شناختی در محله متفاوت است.

آجرهای تراش و قالبی، معماری قم ، تزیینات معماری ، قم دوره قاجار و پهلوی