اهمیت طبیعت در آثار دوران باستان و اسلامی ایران با نگاه به درخت زندگی (مطالعه بر سفالینه های دوره میانه)

به دلیل اهمیت طبیعت و نیروهای آن در تفکر باستانی، یکی از نقش مایه های کهن ایرانی درخت زندگی است. این نقش همراه با سیر تفکر انسانی از تمدنی به تمدن دیگر انتقال یافته است. در هنر ایران آثار سفالین شاید فراگیرترین اسناد و مدارک هنری ایران و همچنین جزء کهن ترین و اصیل ترین آثار هنر اسلامی باشند. براساس دسته بندی پوپ، پژوهشگر هنرهای ایرانی، سفالینه های اسلامی ایران، به سه دوره تقسیم می شوند: سفالینه های دوره های آغازین که تقریبا مربوط به آغاز اسلام تا سده 5 ه.ق. می شوند؛ سفالینه های دوره میانه که شامل بازه ی زمانی حکومت سلسله های سلجوقی و مغولی می باشند و سفالینه های سده 9 ه.ق. که تا عصر کنونی به وجود آمده اند. نقوش گیاهی و طبیعی جز اولین و متداول ترین نقوش بر روی سفالینه ها در تمام ادوار اسلامی و پیش از اسلام بوده و یکی از فراوان ترین این نقوش گیاهی، نقش درخت زندگی است که در زمان های مختلف به اشکال گوناگون دیده می شود. با این پیش فرض، سوال پژوهش اینگونه مطرح می گردد که اهمیت طبیعت در آثار دوران باستان و اسلامی ایران با توجه به نقش درخت زندگی تا چه میزان است بنابراین هدف این نوشتار مقایسه نقش نمادین درخت زندگی در آثار هنری ایران، مصر و میان رودان باستان با سفالینه های اسلامی در فاصله زمانی سده 6 تا 8 ه.ق. می باشد. این بازه ی زمانی که از آن به دوره میانه یاد می شود، دوران طلایی سفالگری اسلامی است. با توجه به اینکه دولت سلجوقی، اولین دولت ایرانی به معنای حقیقی یکپارچه، پس از اسلام به شمار می رود، استفاده از نقش مایه های کهن در سفالینه ها محتمل به نظر می رسد، چرا که در هنر این دوره بازگشت به اصالت هنر ایرانی مفروض است. لذا برای دستیابی به آثار بر جای مانده و اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای بهره گرفته و برآنیم تا با روش مقایسه ای – تحلیلی و با رویکردی پدیدارشناسی به بررسی موضوع پرداخته شود.