حسین ملکی نژاد - استادیار دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه یزد
سمانه پورمحمدی - دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت مناطق بیابانی، دانشگاه یزد

نشست زمین (subsidence) که همان پایین افتادن ناگهانی تراز سطح زمین از سطح نرمال اولیه است، بدلیل ایجاد تغییراتی است که در لایه‌های زیرین زمین رخ می‌دهد. دلایل عمده نشست ناشی از فعالیتهای انسانی شامل مواردی از قبیل پمپاژ آب، نفت و گاز از منابع زیرسطحی، انحلال و تخریب آبخوانهای سنگ آهکی (sinkhole)، تخلیه و فروپاشی معادن زیر زمینی، زهکشی خاکهای آلی و مرطوب‌سازی خاکهای خشک در مناطق بیابانی و ذاتاً خشک است. در برخی از مناطق ساحلی نیز جزر و مد دریا عامل نشست زمین تلقی می‌گردد. این پدیده (فرونشت زمین) مسائل و مشکلات عدیده‌ای را ایجاد می‌نماید که عمدتاً شامل تغییرات ارتفاعی و شیب در بستر رودخانه‌ها، کانالها و زهکشها، تخریب پلها، راه‌ها، ریل‌های آهن، فاضلابها، کانلها و لویها، تخریب ساختمان‌ها و امکان خصوصی و عمومی و نیز ریزش جداره چاه‌ها به خاطر ایجاد نیروهای ناشی از فشرده شدن مواد دانه‌ریز آبخوان‌ها پس از خالی شدن از آب می‌باشد. اکنون افزایش تقاضای برداشت از آبهای زیرزمینی بدلیل توسعه اراضی کشاورزی و محدوده‌های شهری خصوصاً در مناطق خشک و نیمه‌خشک یک چالش جدی شده است. در ایران نیز استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی با اهداف استفاده در صنعت، کشاورزی و دام منجر به تخلیه سریع این منبع با ارزش در برخی از مناطق کشور گردیده است. در مقاله حاضر سعی شده است که ارتباط بین افت سطح ایستایی با تغییرات صورت گرفته در روی زمین و علی‌الخصوص پدیده نشست در مقیاس محلی و منطقه‌ای بررسی گردد. به منظور بررسی این ارتباط، یکی از دشتهای مهم استان یزد (ابرکوه) انتخاب و سپس مشاهدات و مطالعات صحرایی در مناطقی که پدیده نشست رخ داده است متمرکز شد. همچنین اطلاعات مربوط به چاهها، میزان آبدهی، پمپاژهای صورت گرفته، سطح ایستایی و میزان افت آن در طی سالیان اخیر نیز جمع‌آوری گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که نشست زمین عمدتاً در نقاطی رخ می‌دهد که اولاً آبخوان‌ها در سازندهای نرم و سست واقع شده‌اند و ثانیاً استحصال آب زیرزمینی از آنها بی‌رویه و بیش از مقدار تغذیه آنها در طول سال می‌باشد.

نشست زمین، آب زیرزمینی، ابرکوه