حسین ایمانیان - استادیار گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه کاشان

شعر گونه ای از سخن است که با هیچ قید و بند و اندیشه ای نمی توان آن را مهار کرد و به مسیر ویژه ای جهت داد و از این رو، چه بسا با خواسته های دینی و اخلاقی سر سازگاری نداشته باشد. این موضوع که آیا دین و هنر کامل، یک جا جمع می شوند و به دیگر سخن، آیا یک اثر هنری کامل حتما بازتاب دهنده اخلاق عرفی و شرعی هم هست از دیرباز مورد بحث و اختلاف سخن سنجان یونانی، ایرانی و عرب بوده است. اما به هر روی، در هر دوره ای برخی سرایندگان تلاش کرده اند از هنر سرایندگی، در جهت پاسداشت یا تبلیغ و گسترش ایدیولوژی خود بهره بگیرند. ناصر خسرو قبادیانی سر اینده پارسی زبان قرن پنجم هجری و کمیت بن زید اسدی شاعر کوفی و عرب زبان پایان دوره اموی از جمله کسانی هستند که از هنر شعر جهت تبلیغ و فراخوانی به مذهب خود بهره گرفته اند. کمیت، شاعری شیعی و زیدی مذهب بود و ناصر خسرو هم پس از آن که دچار دگرگونی درونی شد، به کیش اسماعیلی در آمد و در خراسان عهده دار تبلیغ آن شد. کمیت، شعر را از ابواب شناخته شده نزد عرب خارج کرده و بابی تازه به نام استدلال منطقی، مباحثه و مناظره عقلی برای آن گشوده است. وی در مجموعه اشعاری به نام هاشمیات ضمن دفاع از علویان و خاندان پیامبر (ص) و یاد بزرگی های آنها، بر خاندان اموی می شورد و حکومت شان را غیر شرعی به شمار می آورد. ناصرخسرو نیز هنگام دفاع از شیعه به مسایلی چون اثبات جانشینی علی(ع) و حقانیت او، دعوت به دین اسلام، حمایت از مذهب فاطمی و ... می پردازد. نکته قابل توجه این است که هر دو شاعر با احاطه تاریخی و آگاهی دینی گسترده خود و بهره گیری از دلایل عقلی، امثال و اشعار عرب، و هنر اقناع مخاطب چه بسا به تاثر از مکتب معتزله - می کوشند اندیشه ها و افکار اعتقادی خود را اثبات کنند؛ به دیگر سخن، این هر دو پیش از آن که بخواهند احساس مخاطب را برانگیزند، قصد اقناع عقلی او را دارند. این امر چه بسا سبب شده ارزش ادبی و هنری سروده های آنها، کم تر از اهمیت سیاسی، تاریخی و ایدیولوژیک آن باشد.

ناصر خسرو، کمیت اسدی، ایدیولوژی، خطاب استدلالی، جدل، هنر و اخلاق