محمدمهدی طاهری - کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران
دنیا معصومی خامنه - کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاکنون حدودا 200 اثر تاریخی تحت عنوان معماری دستکند در فهرست بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی ایران قرار گرفته که دراین میان 91 اشکفت، 25 معدن و 67 مقبره به ثبت رسیده است. هدف این پژوهش کاربست سامانه اطلاعات جغرافیایی ) GIS ( در مستندنگاری، شناخت و دسته بندی این دسته از آثار دستکند ایران است. به همین منظور نخست مختصات جغرافیایی 183 اثر که اطلاعاتشان در اختیار نگارندگان قرار داشت، استخراج شد و در جی آی اس مورد بررسی قرار گرفت تا پراکنش و تراکم آنها مشخص شود. چنین امری مقدمه ای بر پژوهشهای آیندگان خواهد بود تا نسبت تراکم هر یک از گونه آثار دستکند را با امور اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی و... مشخص کنند. از میان آثار بررسی شده، 727 اثر مربوط به دوره تاریخی و 77 اثر مربوط به دوره پیشاتاریخی تاریخ گذاری شده اند؛ همچنین از منظر دوگانه اسلامی/پیشااسلامی نیز میتوان گفت که قدمت 18 اثر را دوره اسلامی و 165 اثر را دوره پیشااسلامی تخمین زده اند. بررسیها چنین نشان داد که بیش از نیمی از آثار دستکند ایران در استان فارس واقع هستند و از مجموع 183 اثر بررسی شده، 107 اثر در استان فارس واقع اند که از این تعداد، 66 اثر اشکفت و 26 اثر مقبره و 15 اثر معدن دستکند است؛ اطلاعاتی توصیفی از همین جنس درباره باقی مناطق ایران نیز عرضه شده است. برمبنای نقشههای تولیدشده میشود گفت که که اشکفتها محدود به نواحی جنوبی و جنوبغربی و غربی ایران هستند و در نیمه شرقی ایران، نیمه شمالی آن، و نواحی شمال غربی آن هیچ اثری از اشکفتهای ثبتشده به چشم نمی خورد. معدنها عموما در استان فارس و بخشهایی از همدان و قم و زنجان قرار دارند و در باقی بخشهای ایران هیچ معدنی ثبت نشده است. همچنین اغلب مقبره ها، گوردخمه ها و استودانها و ...، در نیمه غربی ایران و خصوصا استانهای فارس و استانهای همجوار آن قرار دارند و تعدادی از آنها هم در محدوده شمال غربی ایران قرار دارد.

دستکند، مقبره، اشکفت،معدن، مستندنگاری، GIS