اسماعیل عالی زاد - استادیار گروه جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی

صنعتی شدن، یک پدیده برآمده از یک رخداد تاریخی، یا محصول یک خواست و اراده فردی یا ملوکانه نیست. صنعتی شدن یک فرایند است، فرایندی اجتماعی که تاریخمند است ولی اولویت بخشیدن به نقطه آغاز یا انجام آن، از معنا تهی است. آنچه در هستی این فرایند واجد اهمیت میگردد، رابطهای است که به شیوه ایجابی یا سلبی با دیگر ارکان یا نهادهای اجتماعی برقرار میسازد. در فضای ارتباط میان نهادی است که نهاد صنعت میتواند هستی و مختصات خویش را در نسبت با دیگر نهادهای [درونی/ بیرونی] جامعه نمایان ساخته و با پایبندی به نقد و بازاندیشی مداوم، زمینه پویایی و تحرک را فراهم سازد. صنعتی شدن یک فرایند است و برای مطالعه و شناخت آن میبایست از همین زاویه بدان نگریست. اتکاء پژوهش حاضر نیز بر همین چشمانداز است؛ در این پژوهش نه صنعت کشور ما [بهطور خاص/عام]، بلکه نهاد صنعت و فرایند صنعتیشدن در جامعه ایران است که بر پایه مطالعات میان رشته ای و با محوریت معرفت جامعهشناختی مورد مطالعه قرار گرفته است. از اینرو، مساله و هدف این پژوهش، در راستای فهم و شناخت چیستی و چگونگی تعامل میان نهاد صنعت با نهادهای اجتماعی دیگر (همچون تعلیم و تربیت، اقتصاد و سیاست) صورتبندی شده است. منطق این پژوهش، تلفیقی از قیاس و استقراء است؛ بینش معرفتی و نظری آن اتکاء بر واقع گرایی انتقادی دارد و بر مقوله تاریخمندی حساس است؛ از استراتژی روش ترکیبی (کمی و کیفی) بهرهمند است؛ و درک از واقعیت را افزون بر کنشگران و کارگزاران فعال در عرصه صنعت (از طریق مصاحبه های نیمه ساخت یافته)، در میان اسناد نیز جستجو میکند. از مهمترین یافته های این پژوهش آگاهی از تقابل های دیرین میان نهادی است که نه در اکنون جامعه ایران، که در بستر تاریخی فراز و فرودهای صنعتیشدن این جامعه مشهود است. یکی از محورهای کلیدی این تقابل، برآمده از دوگانه صنعت-تجارت است که تا کنون معمولا به زیان نهاد صنعت منجر شده است. اگر انتظار میرود که فرایند صنعتیشدن جامعه ما، ایران، به پویایی و بالندگی پایدار دست یابد، یکی از راهها، دستیابی به همافزایی میاننهادی است که برای تحقق آن میبایست نخست در مناسبات درونی و برونی نهاد صنعت بازاندیشی به عمل آید.

فرایند صنعتی شدن، نهاد صنعت، مناسبات میان نهادی، بازاندیشی