یحیی کاردگر - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

شاعرانگی شعر با عناصر خیالی، پیوندی ناگسستنی دارد و بخش عمده­ای از ظرافت های شعری به نحوهاستعمال این عناصر وابسته است. از این رو تحول و دگرگونی این عناصر در گسترهشعر فارسی که سبک­ها و شیوه­های چندی را تجربه کرده، امری گریزناپذیر است. بحث درباره چگونگی و فلسفه تحول این عناصر در شیوه­های شعری و نحوه برخورد پژوهش­های بلاغی با این دگرگونی­ها، بحثی مغفول مانده در عرصه پژوهش­های ادبی است. این مقاله کوشیده­است تحول عناصر خیالی شعر فارسی را در چهار نمونه شعری از سبک­های مختلف در شیوه­ای تطبیقی مورد بررسی قرار دهد و اشکال و گونه­های این تحول را معرفی کند. پژوهش حاضر نشان می­دهد که عناصر خیالی شعر فارسی تحت تاثیر عواملی چون شرایط عصری، شیوه­های شعری، تئوری­های ادبی، نبوغ شاعرانه، تعامل زبان گفتاری و نوشتاری و سرانجام میل به هنجارگریزی از  خط سیر واحدی پیروی نکرده و در چند نقطه از جریان طبیعی تحول عناصر خیالی عدول کرده است. نقطه شروع هنجارگریزی به صورت اعتدالی از سبک عراقی آغاز شده و در شعر عصر صفویه و شعر نیمایی، تحت تاثیر عوامل یاد شده به اوج خود رسیده­است. شعر فارسی در گذر از این مراحل، عناصر خیالی بکری آفریده­است که پژوهش­های بیانی به طور همه جانبه، قادر به توجیه و تفسیر این نوآوری­ها نیست.

بلاغت فارسی, علم بیان, نقدبیان, سبک های شعر فارسی, تحولات بیانی