نغمه شریفی - دانشجوی دکتری محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تهران، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست،
افشین دانه کار - استاد دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی
مریم رباطی - استادیار دانشگاه علوم و تحقیقات، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست

امروزه مشکلات فزاینده محیط زیست جهانی، منطقه ای و ملی به چالش مهمی در مسیر تداوم حیات در کره زمین تبدیل شده است و انتخاب برخی محیط های طبیعی برای حفاظت، بازسازی و بهره برداری خردمندانه تنها راه پیشروی برنامه ریزان محسوب می شود. مناطق تحت حفاظت که در کشورهای مختلف با اهداف و انگیزه های متفاوت انتخاب می شوند، به رغم دارا بودن تفاوت هایی در نام و مشخصات خود، اغلب از ماموریت واحدی برخوردارند و در مدیریت این مناطق همواره ایجاد تعادل بین حفاظت از میراث طبیعی و توسعه پایدار منطقه، از طریق طرح ریزی مدیریتی به عنوان یک هدف کلیدی مطرح می باشد. طرح مدیریت مناطق در عمل طرح زون بندی مناطق و سپس طراحی و برنامه ریزی اجرایی هر زون است. پهنه بندی که جزیی از طرح مدیریت به شمار می رود، وسیله ای است که طراحان و مدیران برای چگونگی استفاده از منابع حفاظت شده تهیه می کنند و به عبارت دیگر ابزاری برای حفاظت و مدیریت از مناطق است که از طریق آن تعارضات مناطق تحت حفاظت کاهش یافته و صدمات وارد شده به مناطق به تاخیر افتاده و فرصت لازم را برای اتخاذ تدابیر فراهم می شود. در این مطالعه برای جاری ساختن رویکرد تناسب سنجی در زون بندی مناطق تحت حفاظت، ابتدا هر یک از زون های یازده گانه این مناطق به طور کامل تعریف و ماموریت و وظایف آنها به صورت مجزا تعیین شد تا تفاوت های عملکردی هریک از گرمخانه ها آشکار شود. در گام بعد ضمن تعیین میزان حساسیت، آسیب پذیری و ظرفیت توسعه پذیری هر یک از زون ها، سطح اشغال آنها در مناطق چهارگانه مشخص شد و درنهایت ماتریس همجواری زون ها تدوین شد. طبق نتایج به دست آمده، زون های طبیعت محدود شده و حفاظتی با ماموریت حراست از طبیعت در گروه زون های حساس با آسیب پذیری بالا و توسعه ناپذیر قرار می گیرد. زون های استفاده گسترده، متمرکز، استفاده ویژه، سپربازدارنده، گذرگاهی، علمی-ترویجی و سایر استفاده ها، از زون های غیر حساس با آسیب پذیری کم محسوب می شوند که در این بین زون های استفاده گسترده، سپربازدارنده و علمی-ترویجی توسعه ناپذیر هستند. زون های فرهنگی-تاریخی و بازسازی، نیمه حساس و توسعه ناپذیر هستند که ماموریت زون فرهنگی-تاریخی، حمایتی و زون بازسازی، حراست دوره ای است. پایش ازجمله فعالیت هایی است که با تمام زون ها سازگار می باشد و فعالیت پژوهش نیز به جز زون طبیعت محدود شده با بقیه زون ها سازگاری دارد. در بین زون های یازده گانه فقط زون های 1و 2و 6 با فعالیت آموزش سازگاری ندارند. در زون های 3 و 5 و 8 و 10 اکوتوریسم مجاز است و در زون های 10، 9، 7، 5، 4 و 11 نیاز به مشارکت مردمی می باشد. به لحاظ همجواری زون ها، زون های طبیعت محدود شده و حفاظتی به دلیل حساسیت و آسیب پذیری بالا بیشترین ناسازگاری را با سایر زون ها دارند و برعکس زون بازسازی دارای حسن همجواری در کنار همه زون ها می باشد.

مناطق تحت حفاظت، زون بندی، تناسب سنجی، سازگاری زون ها، همجواری