حامد ارفع نیا - دانشجوی دکتری گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه
عباس صمدی - استاد گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه
فرخ اسدزاده - استادیار گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه
ابراهیم سپهر - دانشیار گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه

سابقه و هدف: فسفر یک منبع محدود و عنصر غذایی اصلی در زیست بوم های رودخانه ای است. فسفر موجود در رسوبات رودخانه-ای به شکل های شیمیایی مختلفی یافت می شود که می تواند به تدریج آزاد شده و در نتیجه امکان ایجاد شرایط به پروردگی را در رودخانه ها فراهم آورد. جزء بندی فسفر می تواند اطلاعات ارزشمندی را در رابطه با ارزیابی خطر آن در محیط های آبی به همراه داشته باشد. با این حال دانسته های موجود در رابطه با جزء بندی فسفر در رسوبات مربوط به زیست بوم های رودخانه ای ایران بسیار محدود بوده و ارزیابی مشخصی از چگونگی آزاد شدن هر یک از اجزاء آن وجود ندارد. گزارش های مکتوب و عینی نشان می دهد که پدیده شکوفایی جلبکی در رودخانه های غرب حوضه آبخیز دریاچه ارومیه نیز به وفور یافت می شود. بنابراین مطالعه شکل های شیمیایی فسفر در این رسوبات به منظور توسعه ی شاخص های مناسب در رابطه با قابلیت استفاده آن ها توسط جلبک های بومی منطقه، ضروری است. مواد و روش ها: در این پژوهش از روش عصاره گیری گام به گام و آزمون جلبکی برای ارزیابی شکل های مختلف شیمیایی فسفر و قابلیت استفاده این شکل ها توسط جلبک سندسموس ابلیکوس (Scenedesmus Obliquus)، استفاده شد. برای این منظور 34 نمونه رسوب از هفت رودخانه در غرب حوضه آبخیز دریاچه ارومیه برداشت و با عصاره گیری چهار مرحله ای (کلرید پتاسیم برای فسفر تبادلی، هیدروکسید سدیم برای فسفر آهن و آلومینیومی، اسید کلریدریک برای فسفر کلسیمی و مخلوط اسید سولفوریک و نیتریک برای فسفر باقیمانده) شکل های شیمیایی فسفر آن ها تعیین شد. آزمون جلبکی با هدف تعیین جزء زیست فراهم فسفر و ارتباط آن با جمعیت جلبکی محیط اجرا شد. به منظور شناسایی ویژگی های پراهمیت رسوبات از روش تجزیه به مولفه های اصلی استفاده شد. روش خوشه بندی سلسله مراتبی و آزمون همبستگی پیرسون به ترتیب برای گزینش نمونه های رسوب و تعیین جزء زیست فراهم فسفر مورد استفاده قرار گرفتند. یافته ها: نمونه های رسوبات رودخانه ای اغلب آهکی و درشت بافت بودند و آنالیز مولفه های اصلی نیز بر نقش ذرات شن و کربنات کلسیم بر تبیین ویژگی های این رسوبات تاکید دارد. یافته ها نشان داد که میانگین مقادیر کمی فسفر استخراج شده با استفاده از عصاره-گیری گام به گام (Sequential extraction)در تمامی رودخانه ها به غیر از رودخانه ی سیمینه چای به ترتیب: فسفر کلسیمی (Ca-P) > فسفر باقیمانده (RES-P) > فسفر آهن و آلومینیومی (Fe/Al-P) > فسفر تبادلی (EXCH-P) بود. در رودخانه ی سیمینه-چای میانگین مقدار جزء فسفر آهن و آلومینیومی بیش از فسفر باقیمانده بود. آزمون جلبکی به روشنی نشان داد که فسفر آهن و آلومینیومی (Fe/Al-P) دارای ارتباط بسیار معنی دار (0001/0 > P، 947/0 = r) با جمعیت جلبکی محیط کشت بود و پس از فسفر آهن و آلومینیومی، فسفر تبادلی (01/0 > P، 668/0 = r) و فسفر باقیمانده (05/0 > P، 563/0 = r) نیز همبستگی معنی داری با جمعیت جلبکی نشان دادند. فسفر کلسیمی رابطه ی معنی داری با جمعیت جلبکی محیط نشان نداد (246/0 = P، 308/0 = r). نتیجه گیری: براساس نتایج این پژوهش فسفر آهن و آلومینیومی می تواند به عنوان بخشی از فسفر که پتانسیل زیست فراهمی بالایی دارد، در نظر گرفته شوده و به دلیل همبستگی بالا با رشد جلبک در محیط می تواند شاخصی ارزنده برای ارزیابی سلامت رسوبات از دیدگاه پدیده ی به پروردگی محسوب شود.

فسفر, رسوب, جلبک, زیست فراهمی