آمنه گلستان - دانشجو کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشکده هنر دانشگاه سوره
مهران هوشیار - استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه سوره

روند تحولات سبکی و شکلی قلم نستعلیق از آغاز شکل گیری تا اواسط دوره قاجار با فراز و فرودهایی تدریجی تداوم داشت، اما هم زمان با ورود و رواج چاپ سنگی در شهرهای مختلف ایران و قابلیت­ها و محدودیت­های این صنعت نوظهور برای نگارش متون فارسی، تغییراتی در فرم حروف ایجاد شد. بسیاری از خوشنویسان در این دوره به استنساخ و کتابت سنتی ادامه دادند و معدود هنرمندانی نیز نظیر محمدرضا کلهر با تغییر در شیوه کتابت خود به جهت همگامی با فناوری جدید، زمینه شکل گیری سبک دوره سوم قاجار را فراهم نمودند. این پژوهش بنیادی با منطق اجرایی تطبیقی- تحلیلی و جمع آوری داده ها به روش کتابخانه ای- میدانی در صدد مقایسه ساختار حروف و کلمات قلم نستعلیق در نسخه چاپ سنگی سفرنامه خراسان با نسخه مرکب نویس سفرنامه قم و هم چنین تاثیر صنعت چاپ بر شیوه خوشنویسی دوره قاجار است. نتیجه بررسی ها نشان داد، کلهر نسخه سفرنامه خراسان را با زاویه قلم گذاری 64 درجه، تعداد سطرهای بیشتر در هر صفحه، توجه به کل گرایی، سهولت در خوانش متن و هم چنین علامت گذاری در شروع جملات و روی اسامی خاص، کتابت کرده است. ویژگی های سبک دوره سوم از جمله ضخیم نویسی حروف و کلمات، اجرای قوی تر دندانه ها و مواصلات در این نسخه دیده شد اما جمع نویسی شاکله حروف و کلمات که از ابداعات کلهر و تاثیرات چاپ سنگی به شمار می رود، در نسخه سفرنامه قم نیز مشاهده شد. به نظر می رسد اصلاحات منتسب به کلهر که در آثار سایر خوشنویسان هم عصر با او نیز دیده می شوند، در واقع مقدمه و پیش درآمدی بر سبک دوره سوم بوده اند.

دوره قاجار, قلم نستعلیق, چاپ سنگی, محمدرضا کلهر, محمدحسین شیرازی