مطالعه روش های محاسباتی و ارزیابی ریسک های مختلف بیمه های عمر

در طرح حاضر به تفصیل به ادبیات کلی اصول مدیریت ریسک و ارزیابی ریسک اشاره شده است. پس از آن، به طور خاص و همه جانبه به مفهوم مدیریت و ارزیابی ریسک در صنعت بیمه و بیمه عمر پرداخته شده است. ماهیت شرکت های بیمه به گونه ای است که در این شرکت ها، ارزیابی ریسک از اهمیت بالایی برخوردار است. علت این مساله آن است که اساسا نقش بیمه، قبول ریسک مشتریان است. یعنی بیمه گذار با خرید بیمه نامه در واقع ریسک خود را به شرکت بیمه منتقل می کند. بنابراین طبیعی است که شرکت بیمه در رابطه با ارزیابی ریسک هایی که می پذیرد دقت بیشتری داشته باشد. در این راستا بررسی نحوه ارزیابی ریسک بیمه های عمر در شرکت ‎ های بیمه چشم اندازی از فاصله میان وضع موجود و آنچه به لحاظ نظری و عملی باید صورت گیرد، به ‎ دست می دهد.

با توجه به فعالیت های یک شرکت بیمه، ریسک های پیش روی شرکت به سه گروه اصلی تقسیم می شود: "ریسک های مالی"، "ریسک های بیمه ای" و "ریسک های عملیاتی". با توجه به رسالت طرح که مطالعه روش های محاسباتی و ارزیابی ریسک بیمه های عمر است، پس از توصیف کلی ریسک های مالی و عملیاتی، به طور خاص بر ارزیابی ریسک بیمه ای تمرکز شده است.

در طرح حاضر به تفصیل به ادبیات کلی اصول مدیریت ریسک و ارزیابی ریسک اشاره شده است. پس از آن، به طور خاص و همه جانبه به مفهوم مدیریت و ارزیابی ریسک در صنعت بیمه و بیمه عمر پرداخته شده است. ماهیت شرکت های بیمه به گونه ای است که در این شرکت ها، ارزیابی ریسک از اهمیت بالایی برخوردار است. علت این مساله آن است که اساسا نقش بیمه، قبول ریسک مشتریان است. یعنی بیمه گذار با خرید بیمه نامه در واقع ریسک خود را به شرکت بیمه منتقل می کند. بنابراین طبیعی است که شرکت بیمه در رابطه با ارزیابی ریسک هایی که می پذیرد دقت بیشتری داشته باشد. در این راستا بررسی نحوه ارزیابی ریسک بیمه های عمر در شرکت ‎ های بیمه چشم اندازی از فاصله میان وضع موجود و آنچه به لحاظ نظری و عملی باید صورت گیرد، به ‎ دست می دهد.

با توجه به فعالیت های یک شرکت بیمه، ریسک های پیش روی شرکت به سه گروه اصلی تقسیم می شود: "ریسک های مالی"، "ریسک های بیمه ای" و "ریسک های عملیاتی". با توجه به رسالت طرح که مطالعه روش های محاسباتی و ارزیابی ریسک بیمه های عمر است، پس از توصیف کلی ریسک های مالی و عملیاتی، به طور خاص بر ارزیابی ریسک بیمه ای تمرکز شده است.

برای ارزیابی ریسک بیمه ای ابتدا باید فاکتورهای ریسک را تعریف کرده و هر یک از فاکتورها را برحسب فرآیندهای تصادفی و توابع چگالی احتمال توصیف نمود. بررسی‎ها نشان می دهد که فاکتورهای سن، جنسیت، وضعیت سلامتی، شغل، محل اقامت، و سبک زندگی فاکتورهای اساسی در محاسبه ریسک بیمه عمر جهت تصمیم گیری برای صدور یا عدم صدور بیمه نامه را تشکیل می ‎ دهند. از آنجا که گزینش براساس خطرات پزشکی تنها به کنترل پذیرش افراد کمک می کند و ویژگی ‎ های اجتماعی-اقتصادی و سبک زندگی افراد را نمی ‎ توان کنترل کرد، لذا در گزینش افراد باید ترکیب خطرات فوق مد نظر قرار گیرد.

سه عنصر اصلی در ارزیابی ریسک و به تبع آن نرخ گذاری بیمه های عمر عبارتند از: (1) احتمال مرگ و میر (که با استفاده از جداول زندگی محاسبه می شود)؛ (2) نرخ بهره فنی (که در کشورهای توسعه یافته عمدتا بر حسب نرخ های بهره بازارهای مالی با محاسبات پیچیده محاسبه می گردد)؛ و (3) هزینه سربار (که خود به هزینه های سربار اداری و بیمه گری، کارمزد، سود، مالیات و خسارات پیش بینی نشده تقسیم می گردد).

دو عنصر نرخ مرگ و نرخ بهره در محاسبه حق بیمه خالص وارد می شوند که تنها هزینه خسارات انتظاری را در برگرفته و هزینه های اجرایی شرکت بیمه را در نظر نمی گیرد. مجموع حق بیمه خالص و هزینه سربار (که هزینه های اجرایی شرکت را در خود دارد)، حق بیمه ناخالص را تشکیل می دهد که همان قیمت فروش بیمه نامه می باشد. در این طرح هر سه عنصر اصلی و روش محاسبه آن به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است.

روش تعیین احتمال مرگ و میر در جامعه بیمه ‎ شدگان با روشی که در تعیین نرخ مرگ جمعیت یک کشور به کار می رود،  ‎ کاملا تفاوت دارد. یکی از مهم ‎ ترین خلاهایی که در بیمه ‎ نامه ‎ های عمر برای تمامی شرکت ‎ ها در ایران وجود دارد، عدم بهره برداری از جدول نرخ مرگ و میر خاص جامعه ایران است. در مورد جدول عمر  TD88-90 ، نتایج تحقیق نیاکان (1393) نشان داده است که نرخ های مرگ و میر مردان ایران تا قبل از سن 40 سالگی تقریبا با آنچه در این جدول آمده، یکی است و در سنین بالاتر، نرخ مرگ و میر در ایران بالاتر از جدول می ‎ باشد. این فرآیند در بازپرداخت بیمه نامه ها در 30 تا 40 سال آینده مشکل ایجاد خواهد کرد.

در طرح حاضر برای نخستین بار طی یک مطالعه تطبیقی، سیستم ‎ های اجرا شده در 5 بازار مهم بیمه عمر جهان شامل آلمان، اتریش، سویس، انگلستان و ایالات متحده آمریکا، برای تعیین حداکثر نرخ بهره فنی مورد بررسی گرفته است. بازار بیمه عمر آمریکا، انگلیس و آلمان در ردیف بزرگترین بازارهای صنعت بیمه قرار دارد و بازارهای عمر سویس و اتریش علیرغم کوچک بودن، از یک فضای رقابتی برخوردار است و قوانین آنها بسیار شبیه به قوانین آلمان می باشد. از زمان تشکیل بازار مشترک اروپا در سال 1994، مقررات گذاری و نظارت بیمه ‎ ای ملی تغییرات بسیاری کرده است و کلیه کشورهای عضو اتحادیه اروپا موظف به تعیین حداکثر نرخ بهره فنی براساس دو روش شده ‎ اند: (1) 60 درصد متوسط عایدی سال های گذشته [1]  اوراق قرضه دولتی به عنوان حد بالا برای نرخ بهره فنی؛ و (2) برحسب درآمدهای جاری و انتظاری آتی شرکت بیمه و با احتساب حاشیه ای برای انحرافات منفی آن. در آمریکا حداکثر نرخ بهره فنی با توجه به متوسط عایدی اوراق قرضه شرکتی تعیین می شود. در انگلستان برای قراردادهای بیمه عمر بلندمدت، نرخ بهره فنی نباید بیشتر از 5؍97 درصد عایدی تعدیل شده ی دارایی ‎ های پوشش دهنده ‎ ی تعهدات مربوطه بوده و حداکثر به میزان عایدی سلف گیلت [2]  (اوراق قرضه دولت انگلیس) و نرخ سلف معاوضات باشد. محاسبه نرخ بهره فنی در سال مالی 2010 و 2011 برای کشور انگلستان، برای قراردادهای عمر بلندمدت به ترتیب بین 5؍2 و 5؍3 درصد، و 8؍1 و 25؍2 درصد بوده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که اگرچه تنظیم نرخ بهره فنی بستگی به موقعیت هر کشور، از نظر انواع تضمین و تخصیص دارایی دارد، متصل کردن نرخ بهره فنی به نرخ سود در بازارهای مالی (نظیر عایدی اوراق مشارکت دولتی و نرخ سود تسهیلات بانکی) باعث لحاظ عواملی نظیر تورم، وضعیت بازار و سایر عوامل اقتصادی در محاسبات بیمه عمر خواهد شد.

در زمینه تعیین هزینه سربار نیز مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که هزینه های اجرایی هر قرارداد بیمه ‎ ای را می ‎ توان به سه گروه زیر تقسیم کرد. (این تقسیم بندی نسبت به تقسیم بندی دو گروهی معرفی شده در آیین نامه بیمه های زندگی (آیین نامه 68) دقیق تر بوده و منجر به شفافیت بیشتر در عملکرد شرکت های بیمه می شود.) این سه گروه هزینه ای عبارتند از:

  1- هزینه های انعقاد یک قرارداد ( Acquisition Expenses ): شامل هزینه ‎ های مربوط به فروش بیمه ‎ نامه ‎ های جدید از جمله حق کمیسیون نماینده ‎ ها و هزینه مسافرت، هزینه آزمایشات پزشکی، هزینه ‎ های مربوط به صدور بیمه ‎ نامه ‎ ها و تبلیغات. این هزینه ‎ ها که متناسب با سرمایه بیمه ‎ شده است، به وسیله یک تک ‎ مقدار در بیمه ‎ نامه دریافت می ‎ شود.

  2- هزینه ‎ های تجمیع ( Collection Expenses ) : این هزینه ها در ابتدای هر سال و در زمان جمع ‎ آوری حق بیمه ‎ ها دریافت می ‎ شود. فرض می ‎ شود این هزینه ها متناسب با حق بیمه ‎ ی ناخالص است.

  3- هزینه ‎ های اداری ( Administration Expenses ) : سایر هزینه ‎ ها نظیر حقوق، اجاره، هزینه پردازش داده ها، هزینه ‎ های سرمایه ‎ گذاری، مالیات، هزینه های صدور مجوز و خسارات پیش بینی نشده در این بخش قرار می ‎ گیرند. این هزینه ‎ ها متناسب با سرمایه بیمه ‎ شده بوده و در ابتدای هر سال و با شروع قرارداد بیمه دریافت شده و تا پایان قرارداد ادامه دارد.

ترکیب سه عامل اشاره شده در محاسبه حق بیمه خالص و در نهایت، حق بیمه ناخالص وارد می شوند. در حالت کلی سه ریسک اساسی «مرگ/ زندگی/ مرگ و زندگی» برای تعریف انواع کالاهای بیمه عمر می تواند مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به ریسک های اساسی بیمه های عمر، در این پژوهش انواع اصلی بیمه های عمر و نحوه محاسبه حق بیمه های خالص آنها مورد توجه قرار گرفته است. انواع اصلی بیمه های عمر عبارتند از:

1- بیمه عمر به شرط فوت

الف) بیمه تمام عمر ( Whole Life ): که در زمان فوت بیمه شده، صرف نظر از مدت حیات وی، سرمایه مقرر در قرارداد به ذینفع پرداخت می ‎ شود.

ب) بیمه عمر زمانی ( Term Life ): که سرمایه بیمه به محض فوت بیمه شده در طول مدت قرارداد، به صورت یکجا به افراد ذینفع بیمه نامه پرداخت می شود. اگر بیمه شده در طول مدت قرارداد فوت کند، سرمایه بیمه پرداخت خواهد شد.

2- بیمه عمر به شرط حیات ( Pure Endowment ): که سرمایه بیمه در انتهای مدت قرارداد به شرط حیات بیمه شده به ذی نفع پرداخت می گردد.

3- بیمه عمر مختلط ( Endowment  ): که ترکیبی از بیمه عمر به شرط حیات و فوت بوده و سرمایه بیمه در صورت فوت در طول زمان قرارداد یا زنده ماندن بیمه شده تا انتهای قرارداد به ذینفع پرداخت می ‎ گردد.

در آیین ‎ نامه 68 مصوب بیمه مرکزی ج.ا.ا. مقادیر عددی عناصر سه گانه در تعیین نرخ در بیمه های عمر که بایستی توسط شرکت‎های بیمه مبنای محاسبه حق بیمه در انواع محصولات بیمه عمر قرار گیرند، به شرح زیر اعلام شده است:

1. جدول مرگ و میر  TD88-90  فرانسه ؛
2. نرخ سود فنی علی الحساب که حداکثر نرخ سود فنی در بیمه نامه های با مدت حداکثر پنج سال 18 درصد، در بیمه نامه های با مدت حداکثر تا ده سال، 18 درصد برای پنج سال اول و 15 درصد برای مدت مازاد بر پنج سال اول، و در بیمه ‎ نامه های با مدت بیش از ده سال، 18 درصد برای پنج سال اول و 15 درصد برای پنج سال دوم و 10 درصد برای مدت مازاد بر ده سال اعمال می‎شود؛
3. حداکثر هزینه های اداری و بیمه گری.

با توجه به مطالب مطرح شده در طرح پیرامون اصول و مبانی ارزیابی ریسک و محاسبه حق بیمه در انواع محصولات بیمه عمر، و در راستای کاربردی نمودن نتایج، در نهایت با توجه به مبانی نرخ گذاری ذکر شده در آیین ‎ نامه 68، برای نخستین بار محاسبات نرخ حق بیمه خالص محصولات مختلف بیمه عمر انجام گرفته است. پس از محاسبه نرخ خالص، با افزودن هزینه سربار منطبق با جداول فوق، نرخ حق بیمه ناخالص بیمه نامه های مذکور محاسبه شده و در طرح ارایه گردیده است. از آنجا که نرخ های تعرفه ‎ ای آیین ‎ نامه 13 برای سنین 15 تا 69 سال تدوین شده، محاسبات این طرح برای محدوده سنی 15 تا 79 سال و با شرط برابری مجموع طول مدت بیمه نامه و سن بیمه شده با رقم 80 سال، انجام گرفته است (علت عدم محاسبه ارقام برای سنین زیر 15 سال حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان است).

                 فهرست جداول نرخ های ناخالص ارایه شده عبارتند از:

نرخ حق بیمه انفرادی یکجا در بیمه خطر  فوت (عمر زمانی)  

نرخ حق بیمه انفرادی سالانه در بیمه خطر فوت (عمر زمانی)

نرخ حق بیمه انفرادی یکجا در بیمه به شرط حیات

نرخ حق بیمه انفرادی سالانه در بیمه به شرط حیات

نرخ حق بیمه ناخالص سایر محصولات بیمه ای نظیر بیمه عمر مختلط نیز بر همین مبنا محاسبه شده که جداول مربوطه به تفصیل در طرح " نرخنامه مشورتی بیمه های اشخاص "، منتشر شده توسط پژوهشکده بیمه، آمده است.

در بخش پایانی با خبرگان صنعت بیمه عمر مصاحبه انجام شده و جهت بهبود فرآیند ارزیابی و محاسبه ریسک بیمه های عمر پیشنهاداتی در طرح ارایه شده است که سه مورد اصلی آن عبارتند از:

• در شرکت های بیمه کشور برای ارزیابی ریسک بیمه های عمر تنها به ریسک فاکتورهای سن و جنس توجه شده و احتمالات مربوطه از جدول عمر محاسبه می گردد. در مورد سایر فاکتورهای معرفی شده، تنها برخی مورد توجه قرار گرفته و ضرایبی بابت آن به احتمالات مستخرج از جدول اعمال می گردد. در حالیکه الزامات ارزیابی صحیح ریسک، شرکت ‎ ها را ملزم به توجه به کلیه فاکتورهای ریسک نموده و بایستی ضرایب ریسک های مربوط به آنها را مشخص و اعمال نمایند.
• اگرچه هزینه سربار بیان شده در آیین نامه به ‎ صورت درصدی از حق بیمه وصولی و سرمایه بیمه شده است، با این حال تقسیم بندی سه گانه ذکر شده در طرح می ‎ تواند به شفافیت بیشتر عملکرد شرکت ‎ ها و درنتیجه، نظارت کاراتر بیمه مرکزی منجر گردد. با توجه به موجود بودن اطلاعات هزینه های سربار انواع محصولات بیمه عمر شرکت های بیمه در بیمه مرکزی و با عنایت به پورتفوی شرکت ‎ ها، می توان هزینه متوسطی برای هر محصول در نظر گرفته و اعلام گردد. این هزینه متوسط می تواند حسب نظر بیمه مرکزی به روز رسانی شود. به عبارت دیگر، آیین نامه بیمه های زندگی می تواند به گونه ‎ ای تدوین گردد که فرآیند نحوه تعیین هزینه سربار در انواع محصولات شفاف باشد.      
• با توجه به تقسیم بندی سه گانه ریسک در شرکت های بیمه (مالی، بیمه ای و عملیاتی)، بایستی بستر پذیرش چنین استاندارد تقسیم بندی در شرکت های بیمه و از جمله بیمه های عمر فراهم آمده و اقدامات لازم برای کمی سازی هرکدام از این موارد صورت گیرد. تعیین اندازه ها و سنجه های این ریسک ها خود می تواند موضوع تحقیقات مستقل بعدی باشد.