بررسی جایگاه طراحی شهری در طرح‌های آماده‌سازی شهرهای استان مرکزی (م)

اگرچه در سال های پیش از انقلاب اسلامی، توسعه برنامه ریزی شده شهری در ایجاد محلات حاشیه ای چون نارمک و تهران پارس و توسعه شهرک های مسکونی وجود داشته است، اما در ایران با انواع دیگری از توسعه شهری در طول دهه های اخیر به ویژه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مواجه بوده ایم. از عمده ترین تحولات توسعه شهری در این دوران، می توان به تدوین و اجرای طرح های آماده سازی زمین اشاره کرد که از سال 1364 آغاز و تا کنون نیز ادامه دارد. طرح های آماده سازی زمین در ایران با هدف هدایت و تسهیل قانونمند توسعه شهری از سیاست های جدید نظام برنامه ریزی و طرح ریزی شهری در سال های پس از انقلاب اسلامی به شمار می رود. این طرح با هدف پاسخگویی به خیل عظیم متقاضیان مسکن به ویژه اقشار پایین جامعه در شهرهای مختلف کشور تهیه و اجرا شدند. برنامه آماده سازی زمین به منظور اجتناب از مشکلات واگذاری زمین و ناهماهنگی توزیع امکانات برای مردم و سازمان های ذی ربط و همچنین جلوگیری از توسعه شهرک ها و محله های جدید در زمانی که هنوز اصول و مبانی طراحی شهری در ایران شناخته شده نبود، تدوین گردیده است. از زمان تصویب برنامه آماده سازی زمین در سال 1363، تا کنون طراحی بیش از 800 پروژه آماده سازی زمین در کشور به انجام رسیده است (عزیزی 1380). در شرایطی که بیش از سه دهه از فعالیت این طرح ها می گذرد، ضروری است که میزان توفیق آن ها در جهت پاسخ به اهداف آن طرح ها سنجیده شود. از جمله مهمترین مسائل قابل بررسی در طرح های آماده سازی، آثار حاصل از آن ها است، که به شرایط خاص هر پروژه در هر منطقه باز می گردد. اجرای طرح های آماده سازی اثرات عمیقی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، و کالبدی- فضایی شهرها بر جای گذاشته است. به عنوان مثال به دلیل پیچیده بودن مراحل آماده سازی زمین، امر توسعه شهری عمدتاً با کیفیت پائین و مشکلات در تمام بخش ها مواجه بوده است و اصولاً تامین زیرساخت های شهری پر هزینه بوده و زمان نسبتاً طولانی نسبت به ساخت و ساز مسکن توسط بخش خصوصی طلب نموده، که این امر موجب تنش های اجتماعی و سیاسی نیز شده است. بدین ترتیب، از یک سو نقش و اهمیت طرح های آماده سازی در توسعه شهری و ضرورت شناخت آثار پروژه ها و آسیب شناسی طرح ها مطرح است و از سوی دیگر، ضرورت توسعه های شهری جدید با توجه به معیارهای کیفی محیط های مسکونی، ایجاب می کند که بر طرح های آماده سازی و پروژه های انجام شده در قالب آن ها و فرایند شکل گیری این طرح ها با لحاظ نمودن جایگاه طراحی شهری، بازنگری صورت پذیرد. با نگاهی خوشبینانه، پروژه های آماده سازی تاکنون به لحاظ برنامه ریزی شهری، عملیات اجرا، تاسیسات و زیر ساخت های شهری، مباحث اقتصادی و زمان بندی اجراء مورد توجه بوده؛ که در این موارد نیز با مشکلاتی عدیده مواجه بوده اند که در جایگاه خود قابل آسیب شناسی هستند. در واقع، مباحث کیفی طراحی شهری هیچ وقت در دستور کار مستقیم این پروژه ها نبوده است تابتوان میزان تحقق آن را ارزیابی کرد. لذا، بررسی سیاست و برنامه های آماده سازی زمین، به ویژه مبتنی بر دیدگاه های طراحی شهری ضروری به نظر می آید و اصلاح روند این پروژه ها بر اساس دیدگاه ها و کیفیات طراحی شهری به عنوان مسئله اساسی این پژوهش مطرح است.