اهمیت توسعه قطار تندرو و مزایای اقتصادی آن

این گزارش با هدف بررسی علل اقبال روزافزون کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته‌ی جهان به فن‌اوری سیستم راه‌آهن پرسرعت، یا همان قطار تندرو، تهیه شده است. تا سال‌ها قطار تندرو گسترش کندی در سطح جهان داشت و تنها کشورهای پیش‌رفته‌ی انگشت‌شماری از این فن‌اوری استفاده می‌کردند، اما در طی کمتر از دو دهه‌ی گذشته، کشورهای متعددی یا به جرگه‌ی کشورهای بهره‌بردار از این فن‌اوری پیوسته‌اند و یا برنامه‌های جدی برای توسعه‌ی این خطوط در کشور خود دارند. به‌رغم تمایل جهانی برای بهره‌برداری از سیستم راه‌آهن پرسرعت این فن‌اوری در کشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته است و تنها طرح راه‌آهن پرسرعت کشور پس از سال‌ها به‌تازگی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به سرمایه‌‌گذاری بالای مورد نیاز برای توسعه‌ی قطار تندرو، و گستردگی بهره‌برداری از قطار تندرو در سطح جهان، این گزارش بر آن است که علل گسترش و اقبال روزافزون به این فن‌اوری را در سطح جهان بررسی نماید. این گزارش با اتکا به برخی اسناد کتاب‌خانه‌ای ضمن ارائه‌ی تاریخ‌چه‌ای مختصر از سیر تحول این فن‌اوری، به مزایای اقتصادی بهره‌برداری از قطار تندرو و نیز روش‌های رایج و دشواری‌های ارزیابی این مزایا می‌پردازد؛ و در نهایت بر این اساس، و با در نظر گرفتن شرایط خاص ایران پیشنهادهایی برای کشور مطرح می‌نماید. گزارش نشان می‌دهد که قطار تندرو علاوه بر کاهش زمان سفر مسافران تمامی مزایای قطار متعارف را به‌درجاتی دارد. به‌علاوه این سیستم برخی مزایای مختص به خود را نیز دارد، هرچند این مزایای گسترده‌تر تا همین اواخر در بسیاری از پژوهش‌ها مورد توجه قرار نمی‌گرفت.   در این گزارش مزایای قطار تندرو که مشترک با قطار متعارف هستند به شرح زیر برشمرده شده‌اند: کاهش ترافیک جاده‌ها و بهبود زمان سفر مسافران جاده‌ای؛ تغییر در کیفیت خدمت؛ افزایش ایمنی سفر؛ کاهش تصادفات جاده‌ای؛ اثرات اقتصادی مثبت برای منطقه؛ اثرات زیست‌محیطی؛ و کاهش اثرات جانبیِ سایر مدهای حمل‌ونقل. گزارش نشان می‌دهد قطار تندرو علاوه بر مزایای فوق مزایای مختص به خود نیز به شرح زیر دارد: افزایش رشد اقتصادیِ منطقه‌ای ناشی از اثر تراکم بر افزایش بهره‌وری؛ افزایش رقابت و افزایش رفاه اجتماعی حاصل از آن؛ تأثیر مثبت بر اشتغال ناشی از افزایش بهره‌وری و رقابت؛ و ایجاد ظرفیت خالی در بخش حمل بار ریلی در خطوط متعارف. عمده‌ی این مزایا با افزایش بهره‌وری و اثر تراکمِ ناشی از نزدیک شدن مراکز فعالیت بشری به یکدیگر در نتیجه‌ی سرعت بالای قطار تندرو مرتبط است. نتایج این گزارش حاکی از آن است که بسیاری از پژوهش‌های مربوط به ارزیابی آثار اقتصادی قطار تندرو در حد کیفی یا تئوری بوده و مطالعات معدودی به ارزیابی کمّی کلیه‌ی آثار اقتصادی قطار تندرو پرداخته‌اند. نتایج همین پژوهش‌های معدود نیز مختلف و گاه متضاد است، که علاوه بر تفاوت متدلوژی از وابستگی شدید نتایج به خصوصیات هر طرح سرچشمه می‌گیرد. پژوهش نشان می‌دهد که روش‌های رایج برای ارزیابی آثار قطار تندرو را می‌توان در سه دسته‌ی اصلی تقسیم‌بندی کرد: مدل آلمان، مدل انگلستان، و مدل ژاپن. هر یک از این مدل‌ها الزامات خاص خود را دارد: رویکرد آلمان عمدتا کیفی است؛ رویکرد انگلستان متکی بر استفاده از مدل تعادل جزئی برای ارزیابی آثار قطار تندرو بر تولید و اشتغال است؛ و رویکرد ژاپن مبتنی است بر استفاده از مدل تعادل عمومی محاسباتی منطقه‌ای. پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین مانع برای استفاده از مدل ژاپن برای ارزیابی کامل و دقیق طرح‌های قطار تندرو در بسیاری از کشورها، کمبود داده است. به‌علاوه پژوهش نشان می‌دهد که قطار تندرو برای کریدورهای با ترافیک بالا و در مسافت‌های متوسط (نه بسیار کوتاه، ونه بسیار بلند، و در محدوده‌ی تقریبی 150 تا 900 کیلومتر، که البته بسته به مشخصات هر طرح متغیر است) توجیه دارد. با جمع‌بندی شرایط خاص ایران نظیر توزیع جغرافیایی جمعیت، دست‌رسی به منابع انرژی ارزان فسیلی و وفور منابع انرژی خورشیدی، و نیز با در نظر گرفتن تأثیر به‌سزای قطار تندرو بر صنعت گردش‌گری، و ظرفیت بالقوه‌ی ایران در این زمینه، گزارش پیشنهاد می‌کند طرح شبکه‌ای از قطارهای تندرو برای کشور ایران، با در نظر گرفتن مزایای گسترده‌تر اقتصادی، به‌ویژه آثار تراکم و گردش‌گری، مورد ارزیابی قرار گیرد. برای ارزیابی چنین شبکه‌ای از قطارهای تندرو، و یا به‌طور کلی هر خط راه‌آهن تندرو در کشور، باید امکان استفاده از هر یک از مدل‌های ارزیابی سه‌گانه‌ی مورد اشاره را با توجه به شرایط ایران بررسی نمود و براساس آن اقدام به گردآوری داده‌های مناسب نمود. این دو مرحله نیازمند پژوهش‌هایی جداگانه، اما کاملا مرتبط، هستند. توسعه‌ی چنین مدلی وگردآوری داده‌های مورد نیاز آن می‌تواند برای ارزیابی سایر مدهای نوین حمل‌ونقل پرسرعت نظیر هایپرلوپ نیز به‌کار برده شود.